Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 5
ónæði. Ég stillti mig inn á hans persónu, eða
reyndi það að minnsta kosti. Svo kom ým-
islegt fyrir, sem ég gat varla þolað, og þá ætl-
aði ég stundum að flytja burtu, en það varð
aldrei af því. En þótt Svavar væri stundum
mikið út á við, þá var hann heima hjá sér á
næturnar. Hann hefur kannski verið svona
vanafastur.“
Steinunn: Og þá er spurningin, hvað kona
listamannsins uppskar fyrir erfiði sitt.
„Ekkert. Maður fer bara heim og heldur
áfram að búa til mat og kaffi. Margir lista-
menn eru miklir egóistar og hugsa fyrst og
fremst um sjálfa sig. Þeir voru svona þessir
strákar. Þeir hugsuðu mest um sjálfa sig. En
mér fannst þetta allt sjálfsagt. Mér fannst að-
alatriðið að manninum liði sæmilega og að
hann gæti unnið, að það væri friður á heim-
ilinu og ekki óánægja. Annars gætu vinirnir
sjálfsagt sagt betur frá því hvernig ég var, því
þeir hafa nú heyrt mig halda skammarræð-
urnar.
En auðvitað eru ýmsar hliðar á málunum.
Ég man þegar Svavar seldi fyrstu myndirnar
sínar, þá keypti hann handa mér voðalega fal-
leg stígvél. Það var svo gaman að því þegar
hann var að færa mér þessa gjöf. Hann fór
mjög varfærnislega að því og þá minnti hann
mikið á föður sinn.“
Árin án Svavars telja. Þótt sumir dagar séu
öðrum lengri, leyfir Ásta sér ekki annað en
lifa sínu lífi ótrauð. Hún hefur lagt því til bók-
bandslærdóm og fylgist grannt með því sem
gerist í lífi og listum.
„Ég er nú reyndar orðin löt við að standa
upp á endann innan um fólk á listasýningum.
Mér finnst betra að hafa stól við hendina og
setjast á hann, þegar andinn kemur yfir mig!“
Matthías Johannessen lauk kveðju til Svav-
ars sjötugs með þessum orðum:
„En þá skulum við ekki heldur gleyma því,
að Svavar Guðnason á ómetanlegan bakhjarl í
veraldarvolkinu; sína góðu Ástu. Hún er
ímynd kærleikans í lífi hans; langlynd, góð-
viljuð og hreykir sér ekki; breiðir yfir allt,
trúir öllu, vonar allt, umber allt. Hefur um-
borið Svavar Guðnason öll þessi ár. „Þær eru
svona þessar kerlingar,“ hefur Svavar sagt í
samtali. En sá, sem á sína góðu Ástu, þarf
ekki annað skjól fyrir ágjöf og úfnum sjó.
Enginn veit það betur en sjálfur hann.“
Tove og Jón
Jón Engilberts og Tove Fugmann kynntust
í teikninámi í iðnskóla Kaupmannahafnar.
Faðir Tove, Fredrik Fugmann var þekktur og
vel stæður byggingameistari í Kaupmanna-
höfn. Móðir hennar var Amalie Fugmann og
var Tove yngst sjö systkina.
Af frásögnum Jóns og Tove má ráða, að hjá
þeim hafi orðið ást við fyrstu sýn.
„Ég varð strax bálskotinn í Tove. Kæmi
fyrir að hún mætti ekki í skólanum var sá
dagur glataður og svartur.“
„Hann svaraði afsakandi brosi mínu með
alvörugefnu áhugaleysi, en í augum hans sá
ég endurspeglast mín eigin viðbrögð – eitt
andartak var eins og tíminn stöðvaðist og
hugurinn hætti að starfa … Guð hvað þetta er
fallegur maður … Þennan mann vil ég eiga.“
Listin varð þeim elskendunum mislöng.
Tove söðlaði um og fór í húsmæðraskóla fyrir
áeggjan Jóns, eftir að hann hafði dag einn
kveðið upp úr um hæfileika hennar: „Tove
mín, ég er hræddur um að þú verðir aldrei
listmálari sem eitthvað kveður að.“
Tove kom til Íslands að kynnast fjölskyldu
unnusta síns. Þetta var Alþingishátíðarsum-
arið 1930 og vildi svo til að fundum Tove og
Alexandrine drottningar bar saman við opnun
málverkasýningar á Landakoti.
Drottningin heilsaði Tove af alúð og tók
hana svo undir arminn og sagði móðurlega:
„Kæra fröken Fugmann, gerið þér yður
grein fyrir hvað það þýðir að giftast fátækum
listamanni og flytjast hingað í fásinnið? Þetta
er allt annað en þér eruð vanar.“
„Ég elska þennan listamann svo mikið, yð-
ar hátign, að ég myndi fara sæl með honum
hvert á land sem væri,“ sagði Tove
„Jæja, Fugmann litla,“ sagði drottningin
brosandi og strauk henni hlýlega um vang-
ann. „Það var gaman að heyra.“
Tove og Jón voru svo ýmist á Íslandi, Osló
eða í Kaupmannahöfn, þar sem Tove eign-
aðist tvíburana Amalíu og Birgittu. Fjölskyld-
an kom til Íslands með Esjunni í þeirri frægu
Petsamoferð og settist hér að.
Fyrsta heimilið var með nokkuð öðrum
blæ, en Tove átti að venjast í Kaupmanna-
höfn. Rottuhlíð kölluðu þau húsið; sumarbú-
stað í Kópavogi. Þar var rafmagn en ekkert
vatn og urðu þau að notast við útikamar og
sækja vatn í brunn skammt frá. Ekki lét Tove
þessar aðstæður á sig fá. Hún var staðráðin í
að helga sig hlutverki eiginkonu listamanns-
ins og aðeins einu sinni virðist hún hafa verið
slegin út af því lagi, en hjónabandið stóð þann
storm af sér.
Í gegnum frásögn Tove skín elska til eig-
inmannsins og í gegnum hana tók hún heils-
hugar land hans og landa sér að hjarta. Hún
átti reyndar vont með að sætta sig við það
snið, sem var á sumum Íslendingum og gleð-
skap þeirra. En hún lét það ekki slá ryki í
augu sín. „Mér líkaði vel við þá Íslendinga
sem ég kynntist. Ég verð að viðurkenna að
mér þótti stundum dálítið skorta á kurteisi
sums staðar, en hjartahlýjan bætti það upp.“
Eftir strangan koffortabúskap flutti fjöl-
skyldan í Englaborg; húsið sem þau Jón og
Tove reistu á mótum Rauðarárstígs og Flóka-
götu. Eldurinn sem kviknaði milli þeirra í
teiknináminu forðum entist þeim Tove og
Jóni ævina út. Hann dó 1972. Minningabók
Tove Engilberts, sem kom út 1989 hét Eins
manns kona.
Jónína Michaelsdóttir, höfundur minninga-
bókar Tove Engilberts, lýsir henni svo: „Ég
hreifst mjög af þessari óvenjulegu konu, sem
er allt í senn, yfirstéttarkona, alþýðukona og
bóhem og virðist hafa fágæta hæfileika til að
laga sig að ólíkum aðstæðum og fólki, án þess
að hvika í nokkru frá eigin persónuleika.“
Í endurminningum sínum segir Tove Eng-
ilberts m.a.: „Alltaf þegar við komum til Dan-
merkur heimsækjum við Astrid, þessa vel
gefnu og skemmtilegu systur mína … Astrid
býr í mjög fallegu hverfi og lagði fast að mér
að flytja til Danmerkur og kaupa mér hús í
nágrenninu eftir að Jón dó. Það gat ég ekki.
Ég sagði henni að Englaborg væri hálft mitt
líf. Þar minnti hver hlutur á Jón og það sem
við áttum saman og ég gæti hvergi annars
staðar verið. Síst í öðru landi.“
Tove Engilberts lézt í Landspítalanum 1.
október 1995. Útför hennar fór fram í kyrr-
þey.
Í minningargrein í Morgunblaðinu sagði
Jóhannes Helgi m.a.: „Og Tove var svo sann-
arlega eins manns kona, hún unni manni sín-
um alla ævi sem væri hún síung ástfangin
stúlka, og sú ást náði út yfir gröf og dauða.
Hún var honum tungl langra nátta og sól um
dimma daga. Og hún unni listum og öllu fögru
á svo fölskvalausan hátt að ég þekki engin
sambærileg dæmi.“
Í formála að bókinni Steinar og sterkir litir,
sem kom út 1965 með svipmyndum sextán
myndlistarmanna eftir ýmsa höfunda, segir
Björn Th. Björnsson m.a.:
„Það er eðli listamanns að vera sjálfhverf-
ur. Náman sem hann brýtur er innra með
honum, og í þeim göngum dvelst lengstum at-
hygli hans. Oft birtist þetta í barnslegri,
stundum sjúklegri sjálfselsku. Þá verður það
hlutskipti eiginkonunnar að vera aðdáandi og
skilningsríkt públíkum, oft þó án þess að
skilja, tröllheimskur almenningur, rangsnúin
stjórnvöld og samúðarfull hjúkrunarkona, allt
í senn. Standist hún þá þolraun, eru mér
stundum áhöld um, hvort þeirra ætti skilið
hærra diplóm, hún í lífskúnstinni eða hann í
sinni. Að minnsta kosti er það öldungis víst,
að enginn á dýrara fóstur í íslenzkri list, eða
heimslistinni þar fyrir, en listamannskonan.“
Astrid og Þorvaldur
Systir Tove, Astrid Fugmann, hafði lengi
haft hug á að læra að mála. Hún bað Jón
Engilberts að taka sig í tíma, en hann gat það
ekki, þar sem hann og Tove voru á leið til Ís-
lands.
Jón sagðist aftur á móti þekkja annan Ís-
lending, sem væri nýkominn frá París og væri
mjög góður málari. Astrid þáði að Jón kynnti
hana fyrir þessum Íslendingi og var skömmu
síðar komin í tíma hjá Þorvaldi Skúlasyni.
Í samtali við Matthías Johannessen segir
Þorvaldur Skúlason, að hann hafi verið á
heimleið frá Róm sumarið 1933, en kom við í
Kaupmannahöfn „og strandaði þar kvöldið áð-
ur en ég ætlaði heim með gamla Gullfossi.“
„Kvenmaður?“ spyr Matthías.
„Nei, ekki alveg,“ svarar Þorvaldur. „Ég
hitti Sigurjón Ólafsson og okkur kom saman
um að mér lægi ekkert á heim. Svo var ég í
Höfn í 4 eða 5 ár …“
Astrid var listrænn hljóðfæraleikari að
upplagi og tannsmiður að mennt. Þau Þor-
valdur felldu hugi saman og urðu hjón, en
sambúð þeirra varð ekki löng.
Um Astrid og Þorvald segir Jón Engilberts
í sínum minningum stutt og laggott. „Þau
áttu álíka vel saman og ljónynja og geithaf-
ur.“
Kona hans fjallar meira um systur sína og
mág í minningum sínum. Hún segir Þorvald
hafa viljað giftast Astrid og borið sig upp við
Jón, sem taldi ráðahag þeirra óráð, Astrid
væri leiftrandi skemmtilegur persónuleiki, en
með erfitt skap og væri „í raun miklu fremur
sköpuð til að vera listamaður en listamanns-
kona.“ „Hjónaband milli ykkar Astrid yrði
Strindbergs helvíti,“ sagði Jón.
Faðir Astrid setti sig líka upp á móti hjóna-
bandi þeirra og því giftust þau ekki fyrr en að
honum látnum; í janúar 1938.
Ætlan þeirra var að setjast að í París.
Þegar Matthías Johannessen spyr Þorvald,
hvort hann hafi farið heim til Íslands frá
Kaupmannahöfn, svarar hann: „Nei, fór til
Ítalíu og síðan til Parísar. Þá var ég giftur.“
„Ástin?“ spyr Matthías.
„Já, eitthvað svoleiðis, en við skulum ekki
tala um hana …“
Þorvaldur lýsir svo dvöl þeirra í París og
segir þá m.a.: „Dóttir mín fæddist á sömu
mínútu og Hitler réðst inn í Pólland. Hún er
20 ára og býr með móður sinni í Höfn. Við
ætluðum að flýja úr borginni, en komumst
ekki vegna þess að blessað barnið var nýfætt.
Vinir okkar sögðu að við skyldum fara til To-
urs, þar yrði ekkert barizt og nokkru síðar
héldum við þangað. Þar vorum við allan vet-
urinn 1939–1940. Þar var fullkomið helvíti.
Stjórnin fluttist þangað eftir innrásina og það
endaði með því að borgin var eins og flakandi
sár eftir sprengiregnið.“
Og líka: „Á nóttunni var myrkur í Tours og
við notuðum tækifærið til að skipta um bleyj-
ur á barninu, þegar eldblossarnir frá loft-
varnabyssunum lýstu upp herbergið.“
Stríðið hrakti þau frá Tours og áttu þau
þar fótum fjör að launa um borð í skip í Bord-
eaux. „Vorið 1940 var barizt af grimmd um
borgina og þá flýðum við með barnið í vagn-
inum og ekkert annað. Flugvélarnar gerðu
loftárásir á fólkið á þjóðveginum og oft skall
hurð nærri hælum, en einhver hélt vernd-
arhendi yfir okkur.“
Frá Bordeaux komust þau til Englands
MANNSINS
Myndin er fengin úr bókinni Sigurjón Ólafsson – ævi og list.
Tove og Sigurjón Ólafsson í Nýhöfn í júlí 1943.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Maður og kona: stytta í Tjarnagarðinum
eftir Tove Ólafsson.