Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 7
eiga þá ekki fyrir mat. Ég átti hvorki hræri-
vél né ísskáp en það truflaði mig ekkert.“
– Þetta hefur nú samt verið ansi hart líf
fyrir danska prestsdóttur?
„Ég ólst upp hjá fólki þar sem efnislegir
hlutir skiptu litlu máli. Það var aldrei rætt um
peninga, það var ósiður, næstum syndsam-
legt …““
Þau Sigurjón eignuðust fjögur börn á sex
árum og í fimm ár bjó fjölskyldan í 35 fer-
metra húsnæði, sem var áfast við vinnustofu-
bragga Sigurjóns. Ragnar í Smára lét síðan
reisa nýtt íbúðarhús fyrir fjölskylduna.
Í samtali þeirra segir Kristín Marja: „
– Sigurjón hlýtur að hafa verið góður eig-
inmaður úr því þú nenntir að standa í þessu
öllu með honum og byggja svo þar að auki
safn yfir verk hans að honum látnum?
Birgitta brosir: „Já , hann var engum líkur.
Hann heillaði mig strax upp úr skónum. En
maður er sosum blindur á alla galla þegar
maður er ástfanginn …“
Birgitta Spur segir, að það hafi ekki verið
neinn „galdur“ að gefa frá sér sína eigin lista-
göngu. „Ekki þegar þú ferð að eiga börn! Ég
ætlaði auðvitað að gera allt, en það er ekki
hægt. Þetta var líka stór spurning um mitt
vinnuframlag. Það var erfitt um aðföng hér á
Laugarnesinu, ég þurfti að ganga niður á
Sundlaugarveg til að versla inn, já, já, með
eitt í vagni, annað ofan á vagnsvuntunni – það
fór oftast hálfur formiddagurinn í að ná í
mjólkina.“
– Var ekki leiðinlegt fyrir unga listhneigða
konu að þurfa að eyða öllum sínum tíma í
matseld, bleiur og börn?
Það kemur skrýtið bros á hana: „Ég er bú-
in að gleyma því. Það er ekkert til að rifja
upp.
En ég man hvað mér fannst berangurslegt
hér í fyrstu, sá þó fljótlega að það þýddi ekki
að vera með samanburð ef ég ætlaði að búa
hér …““
Í ævisögu Sigurjóns segir, að upp úr 1970
hafi afkoma fjölskyldunnar í Laugarnesi loks-
ins verið trygg. Heimili þeirra Birgittu og
Sigurjóns verður miðpunktur listamannalífs
og í lýsingu á heimsókn í Laugarnesið talar
Thor Vilhjálmsson um ærslin í Sigurjóni og
tigna hæversku húsfreyjunnar Birgittu.
„Ég fáguð? Ha? Nei þetta er feimni, óör-
yggi,“ segir Birgitta í samtalinu við Kristínu
Marju. „Uppeldi okkar systranna var mjög
frjálslegt, ég er bara glanni og klunnaleg í
allri framkomu, er það kannski ekki glanna-
skapur að giftast manni upp á Íslandi?
Nei, ég veit ekki hvað þið kallið fágun.“
Brosir svo breitt. „Ja, ég kem náttúrlega frá
mjög kúltiveruðu samfélagi ekki satt!?“
Gefst svo upp á þessum útskýringum og
segir þurrlega: „Ég veit af hverju ég er fág-
uð, ég þurfti að reka svo margar fyllibyttur á
dyr þegar ég bjó í bragga.“
Sigurjón Ólafsson andaðist 20. desember
1982.
Eftir lát listamannsins tók Birgitta Spur
þann kostinn að byggja listasafn yfir verk
hans á Laugarnesinu, jafnvel þótt það kostaði
það að hún yrði að brjóta boðorð bernsku-
heimilisins og taka upp þann næstum synd-
samlega ósið að tala um peninga!
„En ég var lengi hikandi við að hrinda
þessu í framkvæmd. Sigurjón lést árið 1982
og eftir að skiptum var lokið tveimur árum
seinna sat ég hér í verðlausu húsnæði með
mjög verðmætar myndir sem lágu undir
skemmdum. Mín hugsun var sú að varðveita
listaverkin á staðnum og með því að stofna
safn var auðveldara að fá aðstoð opinberra
aðila. Ég varð að búa til verðmæti á staðnum,
en safnið er ekki einkamál mitt eða barna
minna …“
Öðru nær. Birgittu hefur tekizt það ætl-
unarverk sitt að skapa lifandi safn í Laug-
arnesinu. Þar sækir fjöldinn Sigurjónssafn og
nýtur listaverka og tónlistar, sem þar er
reglulega boðið upp á, rétt eins og þegar
Björn Ólafsson konsertmeistari lék ásamt
nemendum sínum kammertónlist í stofunni á
Laugarnesi.
Í lok samtalsins reifar Birgitta Spur draum
sinn um listaverkagarð í Laugarnesinu.
„Mér hefur dottið í hug upp á síðkastið að
næsta skref yrði Höggmyndasafn Íslands, því
ekki? Hér á nesinu? Ekki næstu tíu árin
kannski, en það væri hægt að koma því á
blað.“
Höggmyndasafn Íslands er ekki komið á
blað. En vel án þess hefur Birgitta Spur alið í
Laugarnesinu sitt dýra fóstur í íslenzkri list
og heimslistinni þar fyrir.
Grete og Gunnlaugur
„Við fluttumst heim til Seyðisfjarðar og
fórum að búa saman, síðan til Reykjavíkur og
sýndum þar saman 1933, en í byrjun stríðsins
var stúlkan mín erlendis – og við skildum að
lögum nokkrum árum síðar …“ Þannig lýsir
Gunnlaugur Scheving sambandi sínu og
dönsku listakonunnar Grete Linck í samtali
við Matthías Johannessen.
Matthías getur þess að Grete hafi verið frá
Friðriksbergi og numið málaralist á akademí-
unni í Höfn. Hún var dóttir rithöfundarins
Helge Einar Linck og Betty Kristine Pet-
ersen. Matthías bætir svo við: „Grete Linck
hefur sagt Gunnlaugi Þórðarsyni, hollvini
Gunnlaugs Schevings, að hún hafi farið aftur
heim til Danmerkur vegna fátæktar þeirra.“
Grete Linck skrifaði bók um „Árin okkar
Gunnlaugs“. Hún segist hafa dag nokkurn í
endaðan október 1927 tekið eftir pilti í skól-
anum; hávöxnum og grönnum með þykkt,
skollitað hár og blá augu. Hann var klæddur
ryðrauðum kyrtli og afar hæglátur.
Þessi hægláti Íslendingur vann hug hennar
og hjarta og er frásögn hennar af samdrætti
þeirra og trúlofun tær og fögur. Þegar belg-
ísku konungshjónin koma í opinbera heim-
sókn til Danmerkur 16. apríl 1928, fylgjast
nemendur Hinnar konunglegu akademíu fyrir
fagrar listir með framhjáakstri hátignanna.
„Þegar hin konunglega fylgd var farin fram
hjá fórum við Scheving til vinnustofu okkar,
settumst í gluggakistuna og röbbuðum sam-
an. Við skröfuðum og hlógum. Ég rétti út
höndina til að benda á eitthvað í Nýhöfninni
og hann greip um hana og kyssti á hana. Síð-
an kysstumst við eins og ósjálfrátt. Ég stökk
vandræðalega á fætur en hann dró mig að sér
og við gleymdum því alveg hvað það var auð-
velt að sjá okkur sitja þarna ástfangin í
gluggakistunni ef einhver liti þangað upp.“
Lítil efni lögðu á elskendurna að vera í
sundur. „Við Gunnlaugur skiptumst á elsku-
legum bréfum allt sumarið og hann orti til
mín falleg kvæði. Þau voru örstutt og birtust
hingað og þangað um bréfið, jafnvel á
dönsku.“
Að loknu námi fer Gunnlaugur enn og aftur
heim til Íslands og hafa þau Grete þá orðið
ásátt um, að hann yrði á Seyðisfirði allt næsta
ár til að undirbúa komu hennar næsta saum-
ar, eftir síðasta veturinn á Akademíunni. For-
eldrar hennar ætluðu að greiða fargjaldið.
Ísland heilsaði þessari nýju tengdadóttur
litsterkt og svalt. „Loftið var afar tært og lit-
irnir sterkir og fallegir. Ég var í sumarkjól og
mér var kalt. Ég náði í kápuna mína en hún
dugði ekki til.“
En þótt falleg fjöll trónuðu í litfögru landi,
fór hið daglega líf fram með frumstæðari
hætti en Grete átti að venjast.
„– Hvar er salernið? spurði ég.
– Ég veit það ekki, svaraði Gunnlaugur. Ég
skal spyrja konuna.
Hann kom aftur með þau tíðindi að salerni
væri ekkert. En ég gat notað fjósið sem lá
spölkorn frá húsinu. Ég varð skelfingu lost-
in … Gunnlaugur hafði alveg gleymt þessum
vanda, þegar hann tók á leigu íbúðina.“
En Grete lét slag standa og á afmælisdegi
föður hennar, 23. september 1932, vígir sýslu-
maðurinn á Seyðisfirði þau Gunnlaug heima
hjá sér. „Sýslumaðurinn var svo elskulegur
og tillitssamur að vígja okkur bæði á íslensku
og dönsku.“
Ísland var Grete nýtt og framandi, bauð
henni upp á kröpp kjör, sem gerðu henni að
venjast ýmsu, eða í öllu falli að umbera
margt. Landið og fólkið féll henni vel, en
kuldinn og myrkrið kvöldu hana. Frásögn
hennar ber framandleika og fátækt vitni, en
er þrátt fyrir allt hlý og vinsamleg. Ekki
tókst henni samt að aðlaga danska húmorinn
íslenzkum aðstæðum!
Þar kom haustið 1936, að þau Gunnlaugur
og Grete fluttu suður. En það var ekki allt
fengið þar. Fjárhagurinn var áfram slæmur
og kuldinn beit ekkert minna í höfuðstaðnum
en fjallpottinum fyrir austan. Grete þráði
danskan sumaryl. Þeim verður þá að ráði, að
Gunnlaugur verði heima og máli, en hún fari í
heimsókn til systur sinnar. Það var grátt yfir,
þegar Grete fór frá Reykjavík 1938. Hún lýk-
ur bók sinni svo:
„Skipið seig hægt frá bryggjunni, sneri sér
og bjóst til að leggja á haf út.
Gunnlaugur stóð kyrr á bryggjunni og um
leið og hann varð mér fjarlægari og fjarlæg-
ari hugsaði ég:
Hvenær sjáumst við aftur?“
Þau sáust aldrei aftur.
Í eftirmála segir þýðandi bókarinnar, Jó-
hanna Þráinsdóttir, að Grete og Gunnlaugur
hafi haldið bréfasambandi eftir að stríðið
skall á. Grete tók hverja þá vinnu sem til féll
og vann um tíma við að mála postulín. Fjórum
árum síðar hitti hún málarann Niels Grön-
bech og felldu þau hugi saman. Grete skrifaði
Gunnlaugi þar um, en því bréfi svaraði hann
aldrei öðru vísi en svo, að íslenzka sendiráðið
í Kaupmannahöfn tilkynnti Grete að skiln-
aður hennar og Gunnlaugs væri kominn í
kring. Þau Grete og Gunnlaugur tóku aftur
upp bréfasamband og hélzt það allt þar til
Gunnlaugur lézt 1972. Hann kvæntist ekki
aftur.
Grete og Niels Grönbech giftust 3. janúar
1943 og eignuðust soninn Morten, sem starfar
við handritaviðgerðir hjá Stofnun Árna
Magnússonar í Kaupmannahöfnm, þegar bók
móður hans kemur út á Íslandi.
Grete kom til Íslands með bókarhandritið
1977. Segir Jóhanna, að henni hafi fundizt
landið eiga lítt sameiginlegt því landi sem hún
kynntist fjörutíu árum fyrr, svo miklar voru
breytingarnar á högum fólks. „Þetta var ekki
lengur landið þeirra Gunnlaugs þar sem fá-
tækt og sár örbirgð einkenndi líf almennings
og réð örlögum manna.“
Grete bjó í Kaupmannahöfn, þar sem hún
stundaði ritstörf og hlaut viðurkenningu fyrir
teikningar sínar.
Í bók Matthíasar Johannessen um Gunn-
laug Scheving segir á einum stað: „Enn er
eitt, hélt Gunnlaugur Scheving áfram, sem ég
hef lítið hugsað um, en þú hefur spurt mig
um: ástin. Mér finnst hún of sjálfsögð til að
hægt sé að hugsa um hana. Það er ekkert
hægt að gera úr henni. Hún er eins og þessi
37 stig í líkamanum. Á námsárum mínum í
Höfn kynntist ég konunni minni. Við bjuggum
hér saman nokkur ár, en svo fór hún til Dan-
merkur, skömmu áður en Þjóðverjar gerðu
innrás í landið, og komst ekki heim aftur. Eft-
ir stríðið sagðist hún hafa kynnzt manni, sem
hún vildi giftast, og bað um skilnað þegar í
stað. Maður hennar var á listaakademíunni,
þegar ég var þar. Ég man vel eftir honum.
Þetta hafði lítil áhrif á mig. Ég er kaldlyndur,
ef með þarf. Ég vil halda allri blíðu frá mér.
En þar með er ekki sagt, að ég sé hrifinn af
ruddaskap. Nei ástin hefur engin áhrif haft á
mig.“
Í minningargrein um Gunnlaug Scheving í
Morgunblaðinu sagði Gunnlaugur Þórðarson:
„Gunnlaugur var um skeið kvæntur danskri
konu Grethe Linck Grönbech, listmálara. Á
erfiðleikaárum kreppunnar skildu leiðir
þeirra og hún giftist á ný. Hann bar samt allt-
af hlýjan hug til hennar og sendi henni síð-
ustu árin kveðjur. Og sparaði ekki við sig
þegar hann gat miðlað veraldarauð.“
Örlygur Sigurðsson sagði m.a. frá því, að
hann hefði heimsótt Gunnlaug á sjúkrabeði
kvöldið fyrir andlátið og þá séð bréfumslag
með dönskum póststimpli við höfðalagið. „Það
hefir eflaust verið þakkarbréf frá fyrrverandi
eiginkonu hans. En fyrir tilviljun komst ég
Gunnlaugur Scheving um það leyti
sem hann var á Akademíunni.
Gunnfríður Jónsdóttir
Tove og Jón Engilberts.
Gunnfríður Jónsdóttir – sjálfsmynd.
Grete Linck um það leyti
sem hún var á Akademíunni.
Grete Linck situr fyrir vegna myndar Gunnlaugs Scheving af bændafólki á engjum.