Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 3
F
YRIR 20 árum tók ég þátt í
stóru verkefni á vegum þjóð-
háttadeildar Þjóðminjasafns-
ins. Styrkur fékkst frá heil-
brigðisráðuneytinu til að taka
viðtöl við aldraða Íslendinga á
elliheimilum víða um land.
Gamla fólkið var spurt í þaula
um æsku og uppeldi, mataræði og vinnu,
húsakost og ýmislegt fleira sem var að
finna á spurningalistum þjóðháttadeild-
arinnar. Hundruð karla og kvenna fengu
heimsókn og allt var samviskusamlega
skráð niður.
Á Hrafnistu ræddi ég við eldhressan
gamlan bónda ofan úr Borgarfirði, Geir
Guðmundsson, sem hafði frá mörgu að
segja. Það sem mér er þó minnisstæðast er
frásögn hans af uppruna glæsilegrar
„mublu“ sem hann hafði hjá sér í herberg-
inu. Þetta var stórt og mikið skatthol sem
hann sagði komið úr búi læknisins Struen-
ses. Þegar danski aðallinn tók sig saman og
steypti hinum upplýsta þýska lækni af stóli
1772, fékk lýðurinn að ganga um hús hans
til að hirða það sem hugurinn girntist. For-
faðir Geirs sem var við nám í Danmörku
var þeirra á meðal og lagði á sig að koma
skattholinu til Íslands þar sem það hefur
varðveist til þessa dags. Ef ég man rétt er
sagan af skattholinu skjalfest í viðtalinu við
Geir Guðmundsson. Í áranna rás hef ég
stundum velt fyrir mér hvað hafi orðið um
gripinn og viti menn, nú í vikunni var upp-
lýst að hann er kominn í hendur Haraldar
Blöndal lögfræðings sem eflaust kann að
meta þessa sögulegu gersemi. Viðtal við
hann varð kveikjan að þessum hugleið-
ingum mínum um Struense og söguna
Sumir atburðir í sögu þjóða eru með
þeim hætti að þeir kalla sífellt á nýja skoð-
un. Um túlkun þeirra næst ekki sátt. Oft
kemur til nýtt sjónarhorn eða nýjar kenn-
ingar sem leiða til þess að sögulegt ferli er
skoðað upp á nýtt. Stundum er verið að
reyna að finna nýjar skýringar á óþægileg-
um staðreyndum sem erfitt er að sætta sig
við, stundum hefur heimildum verið stung-
ið undir stól og leiða þarf sannleikann í ljós.
Eitt dæmi um slíkan atburð úr danskri
sögu er fall líflæknisins Struenses og af-
taka hans árið 1772, sem varð til þess að ís-
lenskur bóndi eignaðist glæsilegt skatthol.
Örfáum árum síðar hefði líflæknir kóngsins
sloppið með lífstíðardóm eða útlegð, er
hugmynda upplýsingastefnunnar tók að
gæta í Danaveldi t.d. um réttindi fanga og
réttinn til lífsins.
Struense var ekið í opnum vagni að af-
tökustað þar sem hann var líflátinn og líkið
sundurlimað að þeirra tíma hætti. Hann
hafði unnið það sér til óhelgi að verða of
valdamikill, hann hélt við drottninguna og
greip til ýmissa aðgerða í anda upplýs-
ingastefnunnar sem ekki voru aðlinum að
skapi, enda sumar þeirra heldur óskyn-
samlegar miðað við stöðu mála. Struense
rak t.d. fjölda embættismanna sem flestir
voru aðalsmenn og lítt líklegir til afreka í
þágu lands og þjóðar. Struense svipti þá
um leið eftirlaunum en því kunnu þeir að
vonum illa. Aðalsmenn efndu til samblást-
urs gegn lækninum náðu honum á sitt vald
sem og drottningunni, dæmdu hann til
dauða en settu drottningu í einangrun.
Aumingja kóngurinn sem var fárveikur
fékk litlum vörnum við komið. Aðallinn
stýrði för.
Danskir sagnfræðingar hafa margsinnis
fjallað um þessa atburði, sem þykja heldur
leiðinlegir til afspurnar ekki síst vegna
þeirrar miklu grimmdar og villimennsku
sem einkenndu aðfarir aðalsins, þar á með-
al sú aðgerð að beita lýðnum á hús Struens-
es. Það eru þó ekki sagnfræðingarnir sem
dregið hafa athyglina að Struensetímanum
að undanförnu heldur sænski rithöfund-
urinn Per Olov Enquist sem valdi sér þessa
atburði að yrkisefni. Saga hans er nýkomin
út á íslensku og er afar athyglisverð fyrir
margra hluta sakir. Ekki veit ég hvort
hægt er að segja að Enquist varpi nýju ljósi
á söguna, en hann sýnir hana svo sann-
arlega frá ýmsum hliðum.
Þegar ég las fyrstu kafla bókarinnar
varð mér hugsað, skyldi þetta vera rétt?
Hvaðan hefur hann þetta? Ég fletti upp í
gömlu dönsku lexikoni í Þjóðarbókhlöðunni
og þar kom í ljós að Enquist fylgir mjög ná-
kvæmlega þeim heimildum sem til eru um
þennan átakatíma og dregur ekkert undan.
Það sem vakti spurningar hjá mér var
meðferðin á kónginum, Kristjáni 7., en
hann átti ekki sjö dagana sæla. Faðir hans,
Kristján 6., drakk sig í hel og móðirin skipti
sér ekkert af prinsinum, enda ekki til þess
ætlast. Hann var settur í hendur umsjón-
armanna og kennara sem sumir beittu
hann miklu harðræði, þar á meðal bar-
smíðum. Drengurinn var algjörlega brot-
inn niður og vissi aldrei hvers vegna verið
var að refsa honum, hann skildi ekki mun á
réttu og röngu og var fullur af alls kyns
ranghugmyndum. Hann dreymdi um að
verða bjargað úr þessari hræðilegu prísund
hallarinnar, en sat blýfastur í valdaneti að-
alsins. Einn kennara prinsins skrifaði end-
urminningar sínar frá vistinni við hirðina
og lýsir þar þeirri hörmulegu meðferð sem
prinsinn sætti og gerði hann illa geðveikan.
Inn í spillt líf hirðarinnar kom læknirinn
Struense, maður upplýsingarinnar og
nýrra hugmynda um samfélagið og réttindi
þegnanna. Hann reis til mikilla valda á
stuttum tíma og tók að sér hina ungu ensku
drottningu en saga hennar var litlu skrárri
en saga hennar vesalings ektamaka. Kóng-
ur og drottning höfðu afar lítinn áhuga
hvort á öðru, en hlutverk þeirra var auðvit-
að að sjá konungsríkinu fyrir nýjum erf-
ingjum. Milli drottningar og læknisins tók-
ust ástir, þau áttu börn saman og þar með
varð fjandinn laus við hirðina. Píetistar og
púritanar 18. aldarinnar áttu erfitt með að
þola slíka lifnaðarhætti við hirðina, þótt
þeir væru sjálfir gjörspilltir af valdabrölti
og auðsöfnun. Þetta er ljót saga og skilj-
anlegt að Dönum sé ekki skemmt við að
rifja hana upp. Bók Enquists hefur þó verið
mikið lesin og fengið feikigóða dóma. Til
skamms tíma var hún efst á sölulistum
bóka í Danmörku. Við verðum öll að lifa
með fortíðinni og þekkja söguna.
Hér er ekki rúm til að ræða hvort Stru-
ensetíminn í Danmörku hafði önnur áhrif
hér uppi á Íslandi en þau að borgfirskur
námsmaður komst yfir glæsilegt skatthol.
Eflaust hafa Íslendingar fylgst með þess-
um tíðindum og þótt mikið um. Þess má
minnast að í Íslandsklukku Halldórs Lax-
ness sem gerist nokkrum áratugum áður
en Struense kom til Kaupinhafnar var Jóni
Hreggviðssyni refsað harðlega fyrir að
gefa í skyn að kóngurinn hefði tekið sér
frillu og það þá þriðju. Það var því eins gott
að tala varlega um kóngaslektið þótt mikið
gengi á. Íslendingar fengu líka um nóg að
hugsa nokkru síðar því eldgos og jarð-
skjálftar gerðu næstum út af við þjóðina.
Það kom í hlut arftaka Struenses að glíma
við þann vanda af spilltum mætti. Já, vegir
sögunnar eru undarlegir og spennandi.
LÍFLÆKNIR
GENGUR AFTUR
RABB
K R I S T Í N Á S T G E I R S D Ó T T I R
k r a s t @ s i m n e t . i s
FORSÍÐUMYNDIN
er af Ásmundi Sveinssyni og eiginkonu hans, Ingrid.
Ljósmyndari: Ólafur K. Magnússon.
Kona listamannsins
nefnist grein Freysteins Jóhannssonar þar
sem hann rifjar upp sögur nokkurra eig-
inkvenna íslenskra listamanna og þátt
þeirra í íslenskri myndlistarsögu. Hann
ræðir meðal annars við Ástu Eiríksdóttur,
ekkju Svavars Guðnasonar.
Dyr/Portal
er sýning tveggja myndlistarkvenna,
frá Íslandi og Colorado, sem stendur nú
yfir í Listasafni ASÍ við Freyjugötu.
Inga María Leifsdóttir leit þar inn og
spjallaði við þær um myndlistina og
hugmyndirnar að baki sýningunni.
Halldór og eggið
nefnist grein Gerðar Kristnýjar þar sem
hún fjallar um áhrif Halldórs Laxness á ævi
sína og verk og segir: „Nei, persónur Hall-
dórs hafa ekki snert mig neitt sérlega. Al-
veg satt! Það hefur Halldór sjálfur og lífs-
hlaup hans hins vegar gert, jafnvel þótt
hann hafi fæðst nær 70 árum á undan mér.“
Dauði gagnrýnanda
heitir nýjasta skáldsaga þýska rithöfund-
arins Martins Walsers (á mynd til vinstri).
Bókin hefur valdið miklum deilum í Þýska-
landi undanfarnar vikur en í henni þykir
gæta gyðingahaturs. Aðalpersónan þykir
líkjast mjög hinum þekkta gagnrýnanda
Marcel Reich-Ranicki (á mynd til hægri) en
hún fær slæma útreið hjá höfundinum. Jón
Bjarni Atlason rekur ritdeilurnar.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI
BJARNI THORARENSEN
SIGRÚNARLJÓÐ
„De jordiske, de röde Blus er’ slukt’
den rene Form staar Englehvid tilbage!“
Oehlenschläger
Þú angraðir mig áðan
með orðum þínum, Sigrún!
Eg bað þig aftur mig hitta,
ef andaðist þú fyrri;
kvaðst þú ei trúa að kalda
eg kyssa þig vildi,
né hjúpaða hvítbleika
þig höndum umspenna.
Mín trúir þá ei meyja
að muni eg sér unna
ef hún eigi trúir
eg unni sér fölri –
Þínar það víst eru varir
þó verði þær kaldar,
kinnar eg sé þær sömu
þó sjái eg þær hvítar.
Kyssir ei á köldum
kalda mjöllu vetri
röðull, jafnt sem rauðar
rósir á sumrum?
Hvít er hreinust lilja,
hvít er þú sjálf sem mjöllin.
Muntu þá miður skarta
þó munnur og kinnar hvítni?
[---]
Bjarni Thorarensen (1786–1841) hefur verið sagður fyrsta íslenska rómantíska
skáldið og Sigrúnarljóð hárómantískt ljóð.