Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 9
S
JALDAN eða aldrei hefur nokk-
urt skáldverk í Þýskalandi hlot-
ið jafn mikla athygli meðal fjöl-
miðla og nýjasta skáldsaga
Martin Walsers, Tod eines
Kritikers (Dauði gagnrýnanda),
sem út kom fyrir skemmstu. Í
rúman mánuð voru menningar-
síður dagblaðanna fullar af umfjöllun um bókina
og deilt var harkalega um efni hennar. Deil-
urnar hófust fjórum vikum áður en skáldsagan
kom út og er það einsdæmi í þýsku bókmennta-
lífi þar sem bókmenntaþrætur eiga sér þó langa
hefð. Skemmst er að minnast deilnanna um nýj-
ustu skáldsögu Günter Grass, Im Krebsgang
(Krabbagangur), fyrr á árinu.
Hinn 29. maí skrifaði Frank Schirrmacher,
einn af útgefendum Frankfurter Allgemeine
Zeitung, opið bréf til Walsers þar sem hann
tjáði honum að dagblaðið myndi ekki birta
Dauða gagnrýnanda sem framhaldsskáldsögu.
Stuttu áður hafði Walser sent blaðinu handrit af
sögunni með ósk um birtingu. En nokkur verk
skáldsins hafa birst fyrst á þennan hátt. Í bréf-
inu nefnir Schirrmacher skáldsöguna „aftöku“
sem beri beiskan keim af hatursáróðri. Hann
segir jafnframt að því miður sé ekki hægt að líta
fram hjá þeirri „niðurlægingarþörf“, „neikvæðu
öflum“ og „andgyðinglegu klisjum“ sem finna
megi í bókinni og sakar Walser um að nota
minninguna um fjöldamorð nasista á gyðingum
á kostnað fórnarlambanna og því neyðist hann
til að hafna handritinu.
Lykilskáldsagan Dauði gagnrýnanda segir
frá rithöfundinum Hans Lach sem hefur verið
handtekinn grunaður um að hafa myrt hinn
þekkta bókmenntagagnrýnanda André Ehrl-
König. Bókin hefst á því, að þeir hittast í boði í
villu gagnrýnandans eftir að sá hinn sami hefur
rifið nýjustu bók skáldsins niður í sjónvarps-
þætti sínum. Hans Lach hefur í morðhótunum
við hann og daginn eftir finnst peysa Ehrl-Kön-
igs blóði drifin og grunur beinist því strax að rit-
höfundinum. Í lok sögunnar kemur þó í ljós að
gagnrýnandinn er alls ekki látinn. Hann lét sig
einungis hverfa til að geta eytt tíma í friði með
ástkonu sinni. Á milli þessara atriða er dregin
upp mynd af gagnrýnandanum og lífi hans og
skyggnst er bak við tjöldin í hinum óheflaða
bókmenntaheimi Þýskalands þar sem fjölmiðlar
eru allsráðandi.
Fyrirmynd André Ehrl-Königs er enginn
annar en „bókmenntapáfi“ Þýskalands, Marcel
Reich-Ranicki, en hann og Martin Walser hafa
lengi eldað saman grátt silfur. Þó að nokkrum
atriðum varðandi líf hans sé breytt, dylst engum
sem lítillega hefur fylgst með þýsku bók-
menntalífi að við hann er átt. Fjölskylda Reich-
Ranicki var myrt af nasistum í Varsjárgettóinu
en hann og kona hans sluppu þaðan á ótrúlegan
hátt. Ehrl-König fær háðulega útreið í sögunni.
Hann er hégómlegur, valdafíkinn, fégráðugur,
spilltur, ruddalegur og graður kvenhatari, sem
talar bjagaða þýsku og tekið er fram að hann sé
gyðingur. Dauði gagnrýnanda er á sinn hátt níð-
rit og uppgjör Walsers við Reich-Ranicki, sem
svo oft hefur gagnrýnt bækur rithöfundarins
harkalega. Þeim hefur verið lýst sem gömlum
hjónum er eiga í sífelldum þrætum. Annars veg-
ar Walser (74 ára) sem er afar viðkvæmur fyrir
gagnrýni og hins vegar Reich-Ranicki (82 ára)
sem þekktur er fyrir að ýkja óhóflega í bóka-
dómum sínum.
Reich-Ranicki hafði um langt skeið umsjón
með bókahluta Frankfurter Allgemeine Zeit-
ung og starfar enn fyrir blaðið. Það þarf því ekki
að koma á óvart að Schirrmacher hafi neitað að
birta bókina – óháð því hvort finna megi í henni
andúð á gyðingum. Og í raun má spyrja sig að
því hvort Walser hafi nokkurn tímann gert sér
vonir um að fá skáldsöguna birta í dagblaðinu.
Þó má benda á að Schirrmacher hefur oft stutt
við bakið á Walser. Árið 1998 afhenti hann hon-
um friðarverðlaun þýskra bókaútgefenda í Páls-
kirkjunni í Frankfurt. Í þakkarræðu sinni
minntist Walser á „siðferðikylfuna“ frá Ausch-
witz sem þýsku samfélagi væri enn ógnað með
þó hálf öld væri liðin frá þeim atburðum er þar
áttu sér stað. Ræðan vakti mikinn úlfaþyt og
varð tilefni langra deilna milli Walsers og Gyð-
ingasamtaka Þýskalands. Schirrmacher studdi
dyggilega við bakið á rithöfundinum í þessum
hörðu deilum, sem ekki urðu til að auka hróður
hans. Íslandsvinurinn Henryk M. Broder hafði
þetta um ræðuna að segja: „Ræða Walsers sam-
anstóð af margtuggnum, yfirborðslegum klisj-
um sem haldið var saman með kjökri og daðri,
hún var vitsmunalega misheppnuð og á skilið að
vera notuð sem víti til varnaðar á námskeiðum í
mælskulist.“
Segja má að Schirrmacher hafi brotið vel-
sæmisreglur fjölmiðla með því að birta ítarleg-
an dóm um Dauða rithöfundar löngu fyrir áætl-
aðan útgáfudag. Þegar opna bréfið birtist höfðu
aðeins fáeinir einstaklingar hjá dagblaðinu og
hjá útgáfustjórn Suhrkamp-forlagsins, sem gef-
ur skáldsöguna út, lesið bókina. Og samt var
hún á allra vörum. Fyrstu viðbrögð Walsers
komu fram í útvarpi: „Mér hefði aldrei, aldrei
nokkurn tíma dottið í hug að bókin yrði sett í
samhengi við Helförina því þá hefði ég ekki
skrifað hana. Bókin greinir frá baráttu rithöf-
undar við valdníðslu í menningargeiranum á
tímum sjónvarpsins.“ Einnig sagðist hann ætla
íhuga málsókn gegn dagblaðinu. Og í viðtali við
die tageszeitung sneri hann dæminu við og sak-
aði Schirrmacher um andúð á gyðingum því
hann sjálfur túlkaði viss atriði sem gyðingahat-
ur, sem væru langt frá því að vera það. Günter
Berg, yfirmaður Suhrkamp, neitaði því að bókin
væri andgyðingleg og sagði að útgáfu hennar
yrði flýtt. Hann sagðist ekki hafa fengið próf-
arkalesið eintak af skáldsögunni og að betra
hefði verið ef Frankfurter Allgemeine Zeitung
hefði beðið með að hefja umræðuna þar til allir
hefðu fengið eintak af bókinni. Daginn eftir var
haft eftir Reich-Ranicki í Neue Zürcher Zeit-
ung að skáldsagan væri „ömurlegar bókmennt-
ir“ og að Walser hefði „aldrei skrifað jafnslæm-
an texta“.
Suhrkamp-forlagið var vissulega komið í
klípu því enginn gagnrýnandi gat tekið upp
hanskann fyrir Martin Walser. Var því gripið til
þess ráðs að senda fjölmörgum gagnrýnendum
blaða og tímarita „ófrágengið“ handrit af skáld-
sögunni sem viðhengi í tölvupósti. Textinn var
ólæstur á Word-skjali þannig að auðvelt var að
breyta honum. Þannig gekk hann manna á milli
og innan tveggja vikna mátti nálgast skáldsög-
una á vefnum.
Fyrstu viðbrögð fjölmiðla voru þau að flestir
voru sammála um að frekar léleg skáldsaga
væri hér á ferðinni. Gagnrýnendur Frankfurter
Rundschau og Neue Zürcher Zeitung tóku und-
ir orð Schirrmachers að vissa andúð á gyðingum
væri að finna í bókinni. Hellmuth Karasek, fyrr-
verandi kollegi Reich-Ranicki í sjónvarpsþátt-
unum Das literarische Quartett (Bókmennta-
kvartetinn), greindi frá „ómanneskjulegu hatri“
í Der Tagesspiegel og sagði einnig að „hin taum-
lausa morðfýsn“, sem einkenni bók Walsers,
virkaði eins og endurtekning á þeirri morðfýsn
sem Reich-Ranicki varð fyrir sem gyðingur er
hann var ofsóttur af nasistum. Í Die Zeit hafnaði
Ulrich Greiner þeim fullyrðingum að bókin bæri
keim af andúð á gyðingum, en tók fram að hún
væri full af hefndarþorsta og að „betra hefði
verið ef hún hefði aldrei verið skrifuð“. Dag-
blaðið die tageszeitung tók í svipaða strengi.
Af stóru blöðunum var það aðeins Süd-
deutsche Zeitung sem hélt uppi vörnum fyrir
Walser. Thomas Steinfeld, bókmenntaritstjóri
blaðsins, sakaði Frankfurter Allgemeine Zeit-
ung um að vilja gera út af við Walser með því að
stimpla hann sem gyðingahatara og benti á að
hvergi í bókinni væri að finna tilefni til þess.
Jafnframt tók hann fram að dagblaðið notfærði
sér skáldverkið og höfund þess til að verða að
miðpunkti bókmenntaumræðu fjölmiðla. Og í
ritdómi hins kunna gagnrýnanda Joachim Kais-
ers, sem er bæði vinur Walsers og Reich-Ran-
ickis, segir að bókin sé vel skrifuð, spennandi og
að í henni sé að finna hinn „innilega Walser-
hljóm“ sem einkennir fyrstu skáldsögur hans.
Schirrmacher brást ókvæða við og sagði Stein-
feld hefnigjarnan. En ekki er ýkja langt síðan
Steinfeld sagði upp störfum hjá Frankfurter
Allgemeine Zeitung og flutti sig um set til Süd-
deutsche Zeitung eftir að hafa lent í hörðum
deilum við Schirrmacher. Síðast en ekki síst ber
að minnast ummæla nóbelsskáldsins Günter
Grass sem oft hefur fengið það óþvegið í þýsk-
um fjölmiðlum. Á blaðamannafundi í Róm lýsti
hann yfir hneykslun sinni. Sagði hann að auka-
atriði hefðu verið gerð að aðalatriðum og í raun
væri þessi umræða ekkert annað en stríð á milli
Frankfurter Allgemeine Zeitung og Süd-
deutsche Zeitung og bætti við að hann myndi
veita Walser allan þann stuðning sem hann
gæti.
Þegar hér var komið sögu jókst pressan á
Suhrkamp. Reich-Ranicki ítrekaði í sjónvarps-
þætti sínum að í bókinni væri að finna andúð á
gyðingum og hvatti forlagið til að hætta við út-
gáfuna. Einnig hótaði Jürgen Habermas, sem
farið er háðulegum orðum um í Dauða gagnrýn-
anda, úrsögn sinni úr nýrri ráðgjafastjórn for-
lagsins ef bókin yrði birt. Ásamt honum eiga
sæti í stjórninni rithöfundarnir Hans-Magnus
Enzensberger, Alexander Kluge og Adolf
Muschg. Ákvörðunar forlagsins var því beðið
með töluverðri eftirvæntingu, en henni hafði
verið slegið á frest í eitt skipti. Ber að minnast
þess að árið 1983 hætti það við að birta leikrit
Rainer Werner Fassbinders Der Müll, die
Stadt und der Tod (Sorpið, borgin og dauðinn)
eftir að samtök gyðinga í Frankfurt höfðu kraf-
ist þess. Að kvöldi hins 5. júní tilkynnti Günter
Berg loks að bókin yrði gefin út innan skamms
og minnti á þá hefð forlagsins, að vera ávallt
vettvangur umræðna af svipuðu tagi og nefndi
því til stuðnings deilur sem sprottið hafa út af
rithöfundunum Peter Handke og Martin Wals-
er sem og heimspekingnum Peter Sloterdijk.
Reich-Ranicki harmaði ákvörðunina í sjón-
varpsviðtali en tók þó fram að ekki væri um
neitt hneyksli að ræða.
Sigrid Löffler, aðalritstjóri bókmenntatíma-
ritsins Literaturen, hefur bent á að það sem
Walser fékk að heyra frá fjölmiðlum eftir 29.
maí hafi allt staðið í bókinni hans. Löffler er
enginn aukvisi í þessum geira, en hún gat sér
frægð fyrir fáeinum árum þegar hún hætti sam-
starfi við Reich-Ranicki eftir að hann hafði full-
yrt í Das literarische Quartett að hún væri kyn-
köld. En umræða þeirra hafði snúist um
skáldverk af erótískum toga. Saman stjórnuðu
þau þáttunum ásamt Karasek. Í raun var Mart-
in Walser orðinn fórnarlamb þeirra afla í fjöl-
miðlaheiminum sem hann lýsir svo nákvæmlega
í Dauða rithöfundar. Hann tjáði fjölmiðlum
meira að segja að hann hygðist yfirgefa Þýska-
land og halda í útlegð til Austurríkis. Menn
spyrja sig hins vegar að því, hvort hann hafi
ekki getað sagt sér sjálfur hver viðbrögð fjöl-
miðla yrðu. Og sumir saka hann um að hafa sent
handritið til Frankfurter Allgemeine Zeitung til
að vekja athygli á bókinni. Einnig hafa menn
spurt sig að því hvort Schirrmacher hefði ekki
getað sleppt því að birta opna bréfið og þannig
komið í veg fyrir þennan skandal. Fáeinir ganga
jafnvel svo langt að saka Walser, Schirrmacher
og Suhrkamp-forlagið um samsæri til að hleypa
lífi í bóka- og blaðaútgáfu Þýskalands sem hefur
átt undir högg að sækja undanfarið.
Hinn 26. júní var stóra stundin runnin upp og
almenningur gat loksins nálgast skáldsöguna í
bókarformi, rúmum mánuði fyrir áætlaðan út-
gáfudag. Fáeinar breytingar höfðu verið unnar
á textanum. Þær fólust aðallega í því að minna
var gert úr vissum einkennum Ehrl-Königs og
sumir staðir sem gátu orkað tvímælis voru
strikaðir út. Salan á Dauða gagnrýnanda gekk
vonum framar og fyrsta upplag bókarinnar var
50.000 eintök. Talað var um að skáldsagan gæti
jafnvel slegið sjálfsævisögu Reich-Ranicki út í
vinsældum, en hún trónaði á toppi metsölulist-
ans svo mánuðum skipti. Það sýndi sig enn einu
sinni að skandalar geta verið hjálplegir þegar
kemur að sölu bóka.
Í umfjölluninni um skáldverkið varð nú sú
breyting á að fleiri starfandi bókmenntafræð-
ingar fóru að blanda sér í umræðurnar og minna
bar á bókadómum gagnrýnenda. Menn fóru að
skoða textann í víðara samhengi og fjalla um
hann í sambandi við þróun Walsers sem rithöf-
undar. Ásakanirnar um að undirtónn skáldsög-
unnar væri andgyðinglegur mögnuðust, en sú
skoðun virðist vera mun almennari meðal fræði-
manna en hjá gagnrýnendum. Skáldið sjálft er
þó ekki sakað beint um gyðingahatur. Það var
haft á orði, að Walser tækist ekki einu sinni að
lýsa neikvæðum hliðum Reich-Ranicki sem
gagnrýnanda. Í stað þess að benda á að dómar
hans séu „óvitsmunalegir, væmnir og fullir af
barnalegum skarkala“ væri dregin upp mynd af
hatursverðum gyðingi og því sé bókin ekkert
annað en tilgerðarlegt hnoð, líkt og Jochen Hör-
isch komst að orði í Frankfurter Rundschau.
Auðkýfingurinn og bókmenntaprófessorinn
Jan Philipp Reemtsma skrifaði gríðarlangan
dóm um bókina þar sem hann rekur lið fyrir lið
þær andgyðinglegu klisjur sem finna megi í
skáldverkinu og setur þær um leið í vítt sam-
hengi. Að hans skoðun fjallar bókin aðeins að
litlu leyti um valdagræðgi í bókmenntaheimin-
um. Hún sýni mun frekar „klámfengnar fant-
asíur“ rithöfundar um frægan gagnrýnanda. Til
að sýna fram á að verkið sé léleg lykilskáldsaga
ber hann Ehrl-König saman við sögupersónuna
Naptha úr skáldsögunni Töfrafjallið eftir
Thomas Mann, en hana smíðaði Mann úr bók-
menntafræðingnum þekkta Georg Lukács.
Reemtsma segir Naptha vera heilsteypta og
fastmótaða persónu og að engin þörf sé fyrir að
lesandinn þekki bakgrunn hennar. Síðan bætir
hann við: „Sá sem les Dauða gagnrýnanda án
þess að þekkja til Reich-Ranickis, mun ekki
geta séð neitt annað í persónu Ehrl-Königs en
illa gerða fuglahræðu sem býr ekki yfir neinum
trúverðugleika.“
Sú gagnrýni sem Martin Walser kann að hafa
sárnað mest kom úr penna hins virta bók-
menntafræðings Ruth Klügers, sem gegnir pró-
fessorsstöðum í einum þremur háskólum. Þau
hafa þekkst í ríflega fimmtíu ár og ávallt verið
góðir vinir. Klüger skrifaði honum hjartnæmt
opið bréf í Frankfurter Rundschau. Þar segir að
sem gyðingur geti hún ekki annað en verið
móðguð og að sér þyki leitt að Dauði gagnrýn-
anda sé ekki aðeins misheppnuð skáldsaga,
heldur einnig hættuleg. Klüger tekur fram að
Walser geti ekki afsakað sig með því að það sé
tilviljun að Reich-Ranicki sé gyðingur, því „til-
viljunin sé að vísu til staðar í raunveruleikanum,
en ekki í bókmenntum. Því annars hefðum við
enga þörf fyrir bókmenntir.“ Hún telur einnig
að Walser hafi ratað inn á hættulega braut í
friðarverðlaunaræðu sinni og að í nýjustu skáld-
sögu sinni sé hann á sömu braut.
Dirk von Petersdorff, ungt skáld og bók-
menntafræðingur sem oft hefur verið líkt við
Enzensberger á yngri árum, tekur undir þetta
en telur Walser hafa ratað inn á þessa braut
mun fyrr. Hann segir sjónarhorn hans hafa
þrengst jafnt og þétt og að nokkrar ritgerðir
eftir hann beri þess skýr dæmi. Þýska þjóðin og
skapraunir hennar vegna glæpa nasista hafi
orðið honum að þráhyggjuefni með tímanum og
Dauði gagnrýnanda sé framlenging á því ferli.
Minnir þetta óneitanlega á orð ísraelska sál-
greinandann Zvi Rex um að Þjóðverjar eigi
aldrei eftir að geta fyrirgefið gyðingum Ausch-
witz. Petersdorff gagnrýnir þá sem verja Wals-
er með því að skilja á milli fagurfræði og siðferð-
is, því báðir séu þættirnir samofnir í hugsun
einnar manneskju og því sé ekki hægt að taka
einn þeirra úr sambandi eftir þörfum.
Síðustu daga hefur minna borið á umræðum
um Dauða gagnrýnanda og þessari marg-
slungnu bókmenntaþrætu virðist senn vera lok-
ið. Á þessu ári hefur mikið verið rætt um andúð
á gyðingum í Þýskalandi. Þegar Schirrmacher
kunngerði ákvörðun sína um að birta ekki bók
Walsers stóðu yfir miklar deilur um hvort Jürg-
en Möllemann, varaformaður Frjálslyndra, not-
færði sér andgyðinglegar klisjur til að skapa
flokknum vinsældir. Ólíklegt verður að teljast
að skáldsaga Walsers hefði hlotið alla þessa at-
hygli án þeirra deilna og margir hafa bent á að
bókin hefði ekki getað komið út á óheppilegri
tíma enda þótt bóksalar séu á öðru máli.
BÓKMENNTA-
HNEYKSLI Á
ÞÝSKA VÍSU
Nýjasta skáldsaga þýska rithöfundarins Martins
Walsers, Tod eines Kritikers (Dauði gagnrýnanda),
hefur vakið gríðarlegar deilur í Þýskalandi undan-
farnar vikur en í bókinni þykir sumum gæta gyð-
ingahaturs. Aðalpersóna bókarinnar þykir líka líkjast
hinum þekkta gagnrýnanda Marcel Reich-Ranicki en
þeir Walser hafa lengi eldað saman grátt silfur. Með-
al annarra sem hafa blandað sér í deilurnar eru
Günter Grass, Jürgen Habermas og gagnrýnendur
og stjórnendur helstu fjölmiðla Þýskalands.
E F T I R J Ó N B J A R N A AT L A S O N
Höfundur er þýskufræðingur og búsettur í Berlín.