Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.2002, Síða 4

B
ORG á Mýrum er einn af
þekktum sögustöðum þjóðar-
innar. Þar er líklegt að kirkja
hafi risið í árdaga kristni í
landinu fyrir réttum 1.000 ár-
um. Þar er enn prestssetur
og yfir nafninu hvílir reisn
sögunnar í huga þeirra sem
láta sig slíkt skipta. Þrátt fyrir þetta hefur
Borg ekki gegnt lykilhlutverki í kirkjusögu
okkar. Í því tilliti felst gildi staðarins frekar
í að hann er gott dæmi um þá fjölmörgu
kirkjustaði sem fylgt hafa þjóðinni frá fornu
fari fram á þennan dag og endurspegla
breytilegt samband kirkjunnar og hins ver-
aldlega samfélags í aldanna rás. Hér verður
brugðið upp nokkrum svipmyndum úr þess-
ari 1.000 ára sögu sem ef til vill hvetja til
umhugsunar um gildi sögufrægra prests-
setra og kirkjustaða allt í kringum landið
sem senn kunna að víkja og falla í gleymsku
vegna byggðaþróunar, hagræðingar og
breytinga á skiptingu landsins í prestaköll
og sóknir sem kunna að vera á næsta leiti.
Upphaf kirkju á Borg
Borg á sögufrægð sína ekki síst því að
þakka að jörðin var þungamiðja í landnámi
Skalla-Gríms Kveldúlfssonar, fæðingarstað-
ur og höfuðból Egils sonar hans, og því mik-
ilvægur þáttur í sögusviði Egils sögu. Síðar
skipti það miklu fyrir viðgang staðarins að
hann var vel í sveit settur þar sem byggðir
Borgarfjarðar tengdust Mýrum. Þá var
staðurinn vel settur með tilliti til sam-
gangna á sjó. Af þessum sökum hélt hann
stöðu sinni sem höfðingjasetur þótt ekki
væri það í fremstu röð. Það skýrir síðan
hversu fljótt kirkja reis á Borg. Kristnin var
í árdaga ein af þeim stoðum sem höfð-
ingjastéttin í landinu notaði til að styrkja
stöðu sína og halda völdum eftir að land-
námi lauk og föst skipan komst á íslenska
samfélagið.
Upphaf kirkju á Borg er hulið mistri hins
óþekkta. Fyrir 1200 er aðeins að finna
óbeinar vísbendingar um kirkjubyggingu
þar.1 Einkum felast þær í því að þekkt eru
nöfn presta á staðnum en líklegt er að á
þessum tíma hafi presta vart verið að finna
annars staðar en á kirkjustöðum. Í þessu
greinir Borg sig frá ýmsum öðrum
kirkjustöðum í héraðinu en um kirkjur í
Stafholti, Húsafelli og Reykholti eru til
öruggar heimildir frá því fyrir 1200. Sama
máli gegnir um Mela í Melasveit,
(Innra-)Hólm á Akranesi og Staðarhraun á
Mýrum.2 það er því langt frá því öruggt að
Borg sé meðal elstu kirkjustaða landsins.
Sagnir eru þó til um upphaf kirkju þar og er
þær að finna í Egils sögu og Laxdæla sögu.3
Í lok Eglu segir svo af upphafi
Borgarkirkju:
„Þorsteinn Egilsson tók skírn, þá er
kristni kom á Ísland, ok lét kirkju gera at
Borg; hann var maðr trúfastr ok vel siðaðr;
hann varð maðr gamall ok sóttdauðr, ok var
jarðaðr á Borg at þeirri kirkju, er hann lét
gera.“4
Óneitanlega einkennir nokkur helgiblær
þessa sögu og þá mannlýsingu sem þar er
brugðið upp af þriðju kynslóð
Borgar-manna, syni víkingsins og skáldsins
Egils Skalla-Grímssonar. Þá má sjá í
sögunni þá staðalmynd af fyrstu kynslóð
kristinna höfðingja hér á landi er
miðaldahöfundar hylltust til að draga upp í
ritum sínum. Þeir voru trúfastir, vel siðaðir
og urðu sóttdauðir. Hins vegar gætir ekki
þess sögulega raunsæis í lýsingunni að það
hafi tekið tíma fyrir hinn nýja sið að setja
mark sitt á hugsun og hætti manna á jaðri
hins kristna heims og sveigja þá til
kristilegs hugarfars og lífernis.
Í Laxdæla sögu tengjast sagnir af kirkju
á Borg falli aðalsöguhetjunnar, Kjartans
Ólafssonar. Frásagnir Laxdælu af ævi
Kjartans eftir trúskiptin og einkum dauða
hans eru að sönnu með miklum
helgisagnablæ. Til dæmis segir að Kjartan
hafi fyrstur manna hér á landi „fastað
þurrt“ (það er aðeins etið jurtafæðu og fisk)
á langaföstu fyrir páska. Þóttu það svo mikil
undur að fólk kom um langan veg til að sjá
mann sem „lifði svo lengi matlaus“.5 Föstur
komust þó ekki á hérlendis fyrr en löngu
eftir daga Kjartans. Þegar Kjartan hafði
andast „í knjám Bolla“ fóstbróður síns og
banamanns var lík hans flutt í
(Sælingsdals-)Tungu.6 Ólafur faðir hans tók
við líkinu, flutti heim að Hjarðarholti og lét
tjalda yfir en mikil vandkvæði voru á að búa
trúmanninum Kjartani verðuga útför „því at
þá var engi kirkja gör í Dölum,“ eins og
segir í sögunni.7 Þegar Kjartan hafði staðið
uppi í viku lét Þorsteinn Egilsson,
móðurbróðir hans, er kvaddur hafði verið til
eftirmála eftir hann, flytja líkið að Borg þar
sem hann hafði reist kirkju skömmu áður og
lét grafa frænda sinn þar. „ … þá var kirkja
nývígð ok í hvítaváðum,“ segir í sögunni.8
Vísa hvítavoðirnar hér til þeirra hvítu klæða
sem nýskírðir menn klæddust og voru
hliðstæða skírnarkjóla nú á dögum. Er hér
átt við að kirkjan hafi enn verið búin þeim
skrúða (tjöldum) er hún var prýdd við
vígslu sína. Hætt er við að hér sé um tilgátu
og túlkun höfundarins að ræða þar sem
kirkjuvígslur voru varla tilkomumiklar á
þessum tíma og hafa ef til vill ekki átt sér
stað fyrr en löngu eftir að kirkjur voru
reistar. Í miðaldaritum er gert ráð fyrir að
Kjartan hafi verið veginn árið 1003. Ætti
kirkja að hafa risið á Borg skömmu áður
(e.t.v. 1002).
Mjög gætir skiptra skoðana um
heimildargildi Íslendingasagna. Þótt
almennt sé efast um gildi sagnanna sem
heimilda um menn, málefni og stóratburði
telja margir að treysta megi lýsingum
þeirra á menningarástandi,
samfélagsaðstæðum og hversdagsatburðum.
Þær eru því taldar geta þjónað sem
vitnisburður um þær aðstæður og
„stemningu“ sem ríkti á sögutíma sagnanna
enda urðu varla miklar breytingar fram að
ritunartíma þeirra í þeim efnum. Af þessum
sökum má telja líklegt að Laxdæla dragi
upp raunsanna mynd af þeim vanda sem við
var að etja meðan kirkjur og klerkar voru
ekki á hverju strái í landinu en útfararsiðir
þeirra sem mest höfðu mótast af hinum nýja
sið voru teknir að lagast að kristnum
trúarháttum. Þá vísar frásagan til
lögbundins réttar er kirkjubyggjendur nutu
á meðan á fyrsta byggingarskeiði kirkna
stóð. Þeim var heimilt að áskilja sjálfum sér
rétt til að hljóta fyrstir manna leg við
kirkjur sínar eða veita þau forréttindi
nánum ættingja sínum. Hér er Þorsteinn
Egilsson sagður hafa veitt Kjartani frænda
sínum þessi gæði. Þessir þættir sögunnar
búa því yfir trúverðugleika þótt það sanni
hvorki að Þorsteinn hafi reist fyrstu
kirkjubyggingu á Borg né skeri úr því
hvenær sú kirkja hefur verið fullgerð.9
Fyrir utan þessar sagnir má færa óbein
rök fyrir því að kirkja hafi risið á Borg fyrir
1200 og ef til vill strax um 1000. Vitað er að
í kjölfar kristnitöku hófust fjölmargir
jarðeigendur handa við að reisa kirkjur við
heimili sín. Fyrst gerðist þetta að líkindum
á höfuðbólum en síðar á stöðugt fleiri
býlum. Hér réð einkaframtak ferðinni þar
sem kirkjustofnun var enn ekki komin á í
landinu. Miðstjórnarvald í kirkjunni var líka
lengi framan af veikt jafnvel þótt íslenskur
biskup væri vígður um miðja 11. öld. Víða
risu því kirkjur á flestum bæjum í heilum
byggðum eða byggðahverfum. Þessar fyrstu
kirkjubyggingar landsins voru vissulega
ekki hugsaðar sem guðsþjónustuhús
formlegs safnaðar og því síður sem
sóknarkirkjur. Þeim hefur miklu frekar
verið ætlað að þjóna sem helgistaðir eins
heimilis, graftarkirkjur heimafólks og
stöðutákn sem sýndu að jarðeigandinn væri
fulltrúi hins nýja tíma. Löngu síðar varð
uppstokkun í þessu fínofna neti guðshúsa.
Sum fengu stöðu kirkjulegra miðstöðva sem
staðir, prestssetur og sóknarkirkjur, önnur
héldu óformlegri stöðu sinni og kölluðust
síðar bænhús enn önnur hurfu með öllu en
hafa sum hver skilið eftir sig örnefni eða
sagnir sem varðveist hafa um þær.
Aðstæður á svæðinu umhverfis Borg varpa
ljósi á þessa þróun. Fyrir 1600 voru kirkjur
að Hofsstöðum, Ferjubakka, Lambastöðum,
Langárfossi og Álftárósi en bænhús á
Ölvaldsstöðum og Álftárbakka og ef til vill á
Brennistöðum og í Einarsnesi.10 Smám
saman viku þessi guðshús fyrir
Borgarkirkju einni.
Borg á Sturlungaöld
Borg komst inn í atburðarás
Sturlungaaldar á þann hátt að árið 1197
þegar Snorri Sturluson var 19 vetra
andaðist fóstri hans, Jón Loftsson í Odda.
Brugðu Sæmundur fósturbróðir Snorra og
Þórður bróðir hans þá á það ráð að biðja
Herdísar dóttur Bersa prests
Vermundarsonar hins auðga frá Borg
honum til handa.11 Fimm árum síðar
andaðist Bersi. Tók Snorri þá arf eftir hann
og „réðst til bús til Borgar ok bjó þar
nökkra vetr“.12 Skömmu síðar eignaðist
hann hálft Lundarmannagoðorð á móti
Þórði Böðvarssyni móðurbróður sínum í
Görðum á Akranesi og fetaði sig eftir það
hratt upp metorðastiga höfðingjaveldisins.
Munaði þar miklu um að hann samdi við
Magnús Pálsson prests Sölvasonar í
Reykholti um að hann léti sér eftir staðinn
gegn því að hann framfærði Magnús og
konu hans en kæmi „sonum þeira til þroska,
þess er auðit yrði“ en Magnúsi hafði mjög
eyðst fé.13 Allmörgum árum og einu
hjónabandi síðar (um 1230) bað Jón murti
sonur Snorra af fyrra hjónabandi föður sinn
að leggja „fé til kvánarmundar honum“ en
hann vildi þá biðja Helgu Sæmundardóttur
Jónssonar í Odda sér til handa. Fór hann
fram á forræði yfir Stafholti í þessu
sambandi. Snorri vildi hins vegar að hann
fengi „Borgarland ok þar með annat fé
móður sinnar, en dró undan sitt fé.“14 Jón
var þó veginn áður en til þessa kom. Snorri
hélt því áfram að ráðstafa Borg og veturinn
1236–1237 bjó Ólafur Þórðarson hvítaskáld
þar og hafði flutt sig þangað frá Hvammi í
Dölum að ráði Snorra.15 Af þessu má sjá að
Borg var aldrei annað en upphafið að og
varaskeifa undir veldi Snorra en skipti ekki
sköpum fyrir síðari viðgang þess.
Kirkjuleg staða Borgar
á miðöldum
Líkt og ýmsir kirkjustaðir Borgarfjarðar
hafa forskot fram yfir Borg hvað traustar
sagnir um upphaf og ef til vill
raunverulegan aldur varðar má segja að
Borg hafi orðið undir í samkeppni við þá.
Þannig urðu til dæmis bæði Stafholt og
Reykholt öflugri kirkjumiðstöðvar en Borg
þegar til lengdar lét. Af þeim sökum meðal
annars þótti Snorra Sturlusyni aðgengilegra
að láta Jóni murta jörðina eftir er hann
sóttist eftir Stafholti. Til þess að í sundur
dró með Borg og hinum kirkjustöðunum
kunna að liggja margar orsakir, hagrænar,
félagslegar, pólitískar og jafnvel trúarlegar.
Lega og landsgæði jarðanna skipta hér
miklu, eigendasaga þeirra og félagsleg staða
þeirra sem með eignirnar fóru sömuleiðis.
Miklu skiptir þó að í Reykholti og Stafholti
voru stofnaðir svokallaðir staðir í
kirkjuréttarlegri merkingu.16
Tryggja varð að öllum kirkjum sem héldu
velli eftir fyrsta kirkjubyggingarskeiðið yrði
haldið svo við að þær væru í messufæru
ástandi og sóknarfólk gæti fengið þar alla
þá þjónustu er það var í þörf fyrir. Kirkjum
BORG Á MÝRUM
– KIRKJUSTAÐUR
Í 1.000 ÁR
E F T I R H J A LTA H U G A S O N
„Hér verður brugðið upp nokkrum svipmyndum úr þessari 1.000 ára sögu sem
ef til vill hvetja til umhugsunar um gildi sögufrægra prestssetra og kirkjustaða
allt í kringum landið sem senn kunna að víkja og falla í gleymsku vegna
byggðaþróunar, hagræðingar og breytinga á skiptingu landsins í prestaköll
og sóknir sem kunna að vera á næsta leiti.“
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ 2002