Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 2002
IÞað er forvitnilegt að skoða rannsóknarsögu ís-lenskra fornsagna í ljósi pólitískrar og samfélags-
legrar þróunar. Jón Karl Helgason benti á það í bók
sinni Hetjan og höfundurinn (1998) að á nítjándu
öldinni og fram eftir síðustu öld hefðu sögurnar ver-
ið túlkaðar sem sagnfræðilegar heimildir um lifandi
hetjur og dáðir þeirra á tíundu öld og að sú túlkun
hefði verið notuð í sjálfstæðisbaráttunni. Þannig má
til að mynda sjá að skáld nítjándu aldarinnar vís-
uðu til hetjuímyndar fornsagnanna til að byggja
undir hugmyndir sínar um sjálfstæði Íslands, hetjur
sagnanna réðu málum sínum sjálfar enda þurftu
þær ekki að lúta erlendu valdi. Hetjuímynd sagn-
anna var þannig gildur rökstuðningur fyrir því að
Íslendingar gætu staðið einir og óstuddir.
IIÞegar þjóðin hafði öðlast sjálfstæði 1944 var þörfá „nýju pólitísku markmiði fyrir þjóðina til að
sameinast um,“ eins og Jón Karl segir, „og íslenski
skólinn var með lausnina á reiðum höndum. Hann
færði gullöldina einfaldlega fram um þrjú hundruð
ár eða svo, frá þjóðveldistímanum til þess tíma þeg-
ar gullaldarbókmenntirnar voru skapaðar. Áhersl-
an færðist frá hetjum til höfunda fornsagnanna;
höfundur Njálu verður fyrirferðarmestur í umfjöll-
un Íslendinga um söguna. Jafnframt er boðuð ný
gullöld íslenskrar menningar á tuttugustu öld, þar
sem skáld, fræðimenn og listamenn eiga að gegna
lykilhlutverki.“ Íslendingar þurftu með öðrum orð-
um að sýna fram á að þeir sem sjálfstæð þjóð ættu
menningarlega innistæðu fyrir þessum titli og gerðu
það með því að benda á að þeir ættu stórkostlegar
heimsbókmenntir í fornsögunum sem skrifaðar
voru af miklum nafngreindum höfundum, svo sem
eins og Snorra Sturlusyni.
IIISíðustu fjörutíu ár hafa fornsagnarannsóknirtekið nokkra stefnubreytingu sem einnig má
finna samsvörun við í stjórnmálalegri þróun sam-
tímans. Á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar
gerðu fræðimennirnir Hermann Pálsson og Lars
Lönnroth uppreisn gegn þjóðernisrómantíkinni sem
einkennt hafði túlkun fornbókmenntanna og hug-
myndir um uppruna þeirra og settu fram kenningar
um að íslensk ritmenning væri sprottin úr jarðvegi
kirkjunnar og evrópsks latínulærdóms. Hér hófst
með öðrum orðum alþjóða- eða öllu heldur Evr-
ópuvæðing íslenskra fornbókmennta og segja má að
hún hafi verið ríkjandi í rannsóknum á þeim allt til
þessa dags. Nefna mætti nýútkomið rit Guðrúnar
Nordal um dróttkvæði í ljósi lærdómshefðarinnar
(2001) og rannsóknir Torfa Tuliniusar á fornald-
arsögum og Egils sögu frá svipuðu sjónarhorni.
IVEins og kunnugt er hefur Evrópuvæðingin áttmisjöfnu fylgi að fagna í þjóðfélagsumræðunni
á undanförnum árum. Og nú virðist Evrópuvæð-
ingu fornbókmenntanna einnig andmælt. Gísli Sig-
urðsson, sem verja mun doktorsrit sitt um túlkun Ís-
lendinga sagna í ljósi munnlegrar hefðar við
Heimspekideild Háskóla Íslands í dag, heldur því
fram að mikill latínulærdómur og menningar-
straumar frá meginlandinu dugi ekki til að gera
grein fyrir tilurð Íslendinga sagna, þær séu „í meg-
inatriðum óskýranlegt fyrirbæri nema þær hafi haft
innlenda frásagnarhefð að baki.“
NEÐANMÁLS
Ef þú værir orðinn miðaldra og
byðist skyndilega tækifæri til að
hafa líkamaskipti; fá annan ung-
an og ferskan í stað þess sem
orðinn er slappur og lúinn. Þetta
er inntaks-
punktur
The Body,
skáldsögu
eftir breska
rithöfund-
inn Hanif
Kureishi
sem vænt-
anleg er nú í
haust. Að-
alpersónan
slær til og leggur upp í mikla
ódysseifsferð líkamlegra nautna,
en ekki líður á löngu þar til eft-
irsjáin gerir vart við sig og ýmiss
konar skuldbindingar sem hann
hélt að væru úr sögunni gera
vart við sig á nýjan leik. Alls
kyns ógeðfelld öfl sækjast eftir
líkama hans og hann missir
smám saman fótanna í hinum
nýja líkama og veit ekki hvert
skal halda.
Hanif Kureishi er einn hinna
svonefndu innflytjendarithöf-
unda sem sett hafa mark á
breskt samfélag með skrifum
sínum en hann er af pakistönsku
bergi brotinn og fæddur í Lund-
únum. Kureishi hefur sent frá
sér skáldsögur, smásögur, leik-
rit og kvikmyndir sem unnið
hafa til fjölda viðurkenninga.
Fyrr á árinu sendi hann m.a. frá
sér bókina Dreaming and
Scheming: Reflections on Writ-
ing and Politics sem er safn rit-
gerða frá 15 ára tímabili. Þá
kom út í apríl safn kvikmynda-
handrita eftir Kureishi (Hanif
Kureishi: Collected Screenplays)
þar sem m.a. er að finna hand-
ritin „Sammy and Rosie Get
Laid“, „London Kills Me“ og „My
Son the Fanatic“.
Bíll sem étur fólk
Nýjasta afurðin frá meistara
spennusagnanna, Stephen King,
heitir From a Buick 8 og eins og
nafnið bendir til er „að-
alpersónan“ Buick-bifreið ár-
gerð 1954. Sagan
segir frá því er
óþekktur maður
skilur eftir frá-
bærlega vel útlít-
andi eintak af
þessum fornbíl
og hverfur sjálf-
ur sporlaust.
Lögreglan tekur
bílinn í sína
vörslu og varðveitir hann til
dagsins í dag og einungis örfá-
um er trúað fyrir leyndarmáli
bílsins. Þetta er nefnilega eng-
inn venjulegur bíll heldur eins
konar skepna, þar sem alls kyns
furðuverur koma út úr honum,
en það sem verra er, bíllinn étur
fólk en er nægilega neyslu-
grannur til að vekja ekki veru-
lega eftirtekt. Aðeins einn mað-
ur á tíu ára fresti eða svo. King
er enginn nýgræðingur í því að
skapa persónur úr gömlum bíl-
um. Ein af þekktari sögum hans
er Christine, sem gerð var eftir
vinsæl kvikmynd.
Sagan um Buickinn er sögð
lipurlega samin og fyrir sanna
King-aðdáendur er hún eins kon-
ar heimild um þær hremmingar
sem höfundurinn lenti sjálfur í
er drukkinn ökumaður keyrði
hann niður í Pennsylvaníu. Sag-
an um Buickinn hefst einmitt á
því að lögreglumaður í Penn-
sylvaníu er keyrður niður og síð-
an er það sonur hans sem smám
saman kemst að því hvert er
leyndarmál bílsins sem geymdur
hefur verið á lögreglustöðinni í
20 ár.
ERLENDAR
BÆKUR
Gamall andi í
nýjum líkama
Hanif Kureishi
Stephen King
Ó
VÆNTUR glaðningur
barst inn um bréfalúgur
landsmanna á dögunum.
Þar var á ferð auglýsinga-
blað sem gefið var út af
Rekstrarfélagi Kringl-
unnar í tilefni 15 ára af-
mælis verslunarmiðstöðv-
ar allrar þjóðarinnar. Blaðið bar glæsilegri
hönnun og vandaðri ljósmyndun gott vitni og
greinilegt að þar voru fagmenn að verki. Smellin
stafrófsauglýsing á miðopnunni er gott dæmi en
hún sýndi á smekklegan og hugvitssamlegan hátt
að í Kringlunni fæst allt frá a–ö. Hvort einhver
nennti að kynna sér allan þann fróðleik sem í
blaðinu var um t.d. viðhorfakannanir, fjármögn-
unarleiðir, starfsfólk, útlit og stækkun húsnæð-
isins er óvíst en myndirnar eru sannkallað augna-
yndi. Glæsilegar umbúðir – en utan um ekki
neitt …
Markaðssetning aðstandenda Kringlunnar er
einstaklega vel heppnuð. Þeim sem í upphafi stóð
stuggur af peningaeyðslu og fækkun grænna
svæða í höfuðborginni sem óhjákvæmilega fylgdu
byggingarframkvæmdunum á sínum tíma hefur
snúist hugur á undanförnum árum og nú þykir
80% landsmanna hreinlega vænt um Kringluna. Í
fjölmiðlum og á flettiskiltum er Kringlan kynnt
sem margbreytileg og lifandi; fjölskylduvæn og
menningarleg „félagsmiðstöð“. Í nýjustu auglýs-
ingaherferðinni, sem er snilldarlega uppbyggð, er
höfðað til allra aldurshópa. Þar má t.d. sjá mynd-
arlegan mann sem þarf ekki lengur á minnismið-
um að halda því hann getur rekið öll erindi á ein-
um stað, eldri konu með bros á vör, glaða
unglinga sem ólga af kyntöfrum og ljóshært barn
sem segir blátt áfram að Kringlan sé skemmti-
legri. Yfir öllu saman hvílir einhvers konar sveita-
legur heimsborgarabragur. Duldu skilaboðin
hljóma á þá leið að maður þarf ekki að fara til út-
landa til að upplifa heiminn; vörur, þjónusta og
neytendur Kringlunnar eru í túnjaðrinum – og
allt sem þarf.
Kringlan skipar sérstakan sess í hjörtum þjóð-
arinnar. Hún er sönnun þess að við erum engir
eftirbátar annarra. Íslendingar eru komnir út úr
saggafullum torfbæjunum og stíga beint út á
marmaragólfið. Mahóníveggir, döðlupálmar og
glerþök undirstrika enn frekar hversu velmeg-
andi, nýrík og hamingjusöm þjóðin er. Kringlan
er veröld í veröldinni, þar er líf og fjör alla daga
vikunnar og undrunarefni að á kvöldin er þar
ekkert um að vera – aðeins nýbúar að skúra. Eftir
langa og stranga vinnuviku fer fjölskyldan saman
í Kringluna og eyðir þar sunnudeginum við tryllt
innkaup og skyndibita í frauðbökkum. Svo árang-
ursríkar eru auglýsingarnar að Kringlukastið,
jólaverslunin og páskaþemað eru fyrir löngu orð-
in jafn sjálfsagður hluti af heimilislífi fólks og ætt-
ingjaheimsóknir og ísbíltúrar fyrrum.
Aðalsmerki Kringlunnar hefur ávallt verið
gæði og glæsileiki og sú er ímynd hennar í fjöl-
miðlum. Segja má að helsti keppinauturinn,
Smáralindin, komist ekki með tærnar þar sem
Kringlan hefur hælana. Í Kringlunni eru dýru
merkjavörurnar: Boss, Sand, Diesel og Karen
Millen en í Smáralindinni hokra Dressman og
Zara. Laugavegurinn er í andarslitrunum, það
eina sem heyrist þaðan er nöldur vegna þrengsla,
bílastæðaskorts og stöðumælasekta. Í eina tíð
sóttu smáborgararnir og landsbyggðarfólkið
Kringluna en menningarvitarnir fóru á Lauga-
veginn. Nú þyrpumst við öll í Kringluna – þar
sem þjóðarhjartað slær.
ÞAR SEM HJARTAÐ SLÆR
Duldu skilaboðin hljóma á þá
leið að maður þarf ekki að fara
til útlanda til að upplifa heim-
inn; vörur, þjónusta og neyt-
endur Kringlunnar eru í tún-
jaðrinum – og allt sem þarf.
FJÖLMIÐLAR
S T E I N U N N I N G A Ó T TA R S D Ó T T I R
MÁLIÐ er þó ekki svo einfalt. Ég get
ekki einskorðað áhuga minn á þessari
ljósmynd við tilfinningu, óljósa kennd
sem bærist innra með sjálfum mér:
kannski draum um að einhver muni
nefna nafn mitt í sömu andrá og Grön-
dals (húsið við Vesturgötu 16, þar sem
Benedikt bjó síðustu æviár sín, stendur
enn; það þarfnast viðhalds og safn-
varðar). Og ég get heldur ekki afsak-
að mig með bókmenntalegum áhuga
á „snilli og póetískum krafti“ skáldsins
sem skrifaði Dægradvöl og Hugfró. En
hvers vegna þarf ég að minnast á
sjálfan mig í hverri setningu? Og fyrst
ég get ekki útilokað sjálfan mig, afneit-
að mér með allri þeirri nautn sem því
fylgir (engin hamingja tekur þeirri
fram, sögðu þau gömlu), af hverju
skrifa ég þá ekki um myndina af
Gröndal þar sem hann hallar sér fram
á teiknipúltið aldraður maður í húsinu
við Vesturgötu og les í bók? Það er
mynd sem sannarlega ávarpar mig á
meðan þessi veldur mér heilabrotum!
Veggurinn hlaðinn bókum (útilokað að
lesa á kilina) og hárbrúskurinn álíka
óraunverulegur og hornið á enni Þór-
bergs á frægri blýantsteikningu. Og
dagsbirtan flæðir inn um gluggann
andspænis honum: dagsbirtan sem
ekki hefur verið frá honum tekin og
tengist í mínum huga dauða skáldsins
(síðasta málsgrein Dægradvalar: „Eft-
ir að ég hafði búið nokkur ár í húsinu
nr. 16 í Vesturgötu, þá keypti ég garð-
inn þar fyrir framan, svo ekki yrði
byggt fyrir mig, og öll dagsbirta burtu
tekin.“)
Eiríkur Guðmundsson
Kistan
www.visir.is/kistan
Ímyndin skiptir öllu máli
Ferill Önnu Kournikovu sýnir svo
ekki verður um villst að íþróttamenn
eru að komast á sömu skör og popp-
og kvikmyndastjörnur. Ímyndin er það
sem máli skiptir, en ekki endilega
raunveruleg geta. Þannig má fullyrða
að David Beckham sé frægasti og dá-
ðasti knattspyrnumaður heims um
þessar mundir, en því fer víðs fjarri að
hann sé sá besti. Hann er hins vegar
mjög „kúl gæi“ og ekki þarf að koma
á óvart að hann sækir einkum vin-
sældir sínar til þess hóps sem áður
tignaði eiginkonu hans, Victoriu
„Posh“, úr Spice Girls. Anna Kourni-
kova á sér þó vafalítið nokkuð frá-
brugðinn aðdáendahóp, enda ímynd
hennar alseld æskufegurðinni og tær-
um kynþokka. Hún er þó einnig hluti
af „þotuliðinu“ enda fyrirsæta í hjá-
verkum og núorðið í slagtogi með
smjörbarkanum Enrique Iglesias.
Deiglan
www.deiglan.com
Morgunblaðið/Kristinn
Pottur brotinn.
GRÖNDAL
Á MYND