Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 2002
G
ÍSLI Sigurðsson ver
doktorsritgerð í íslensk-
um bókmenntum við
heimspekideild Háskóla
Íslands í dag. Ritgerð
hans heitir Túlkun Ís-
lendingasagna í ljósi
munnlegrar hefðar. Til-
gáta um aðferð. Í ritinu er kynnt ný aðferð til
að fjalla um þátt munnlegrar hefðar í íslensku
miðaldasamfélagi. Ritið miðar að því að sýna
fram á að sterk munnleg hefð hafi verið í því
samfélagi sem ól af sér Íslendinga sögur. Gísli
fjallar um lögsögumenn sem geymdu lög þjóð-
veldisins í minni sér og höfðu því mikil völd.
Hann kannar hvernig þeir hafi tekið því þegar
ritmenningin kom til sögunnar en vænta má að
hún hafi dregið úr hlutverki þeirra og völdum.
Þá dregur hann upp bókmenntalegan sjón-
deildarhring bróðursonar Snorra Sturlusonar,
Ólafs Þórðarsonar, með því að rýna í mál-
skrúðsfræði Ólafs þar sem hann notar íslensk
kvæði eftir nafngreinda höfunda sem dæmi um
latnesk stílfræðihugtök. Í öðrum hluta fjallar
gísli um persónur, ættir og atburði Austfirð-
inga sagna í ljósi þeirrar hugmyndar að þeir
sem rituðu sögurnar hafi gert ráð fyrir ákveð-
inni þekkingu áheyrenda á söguefninu. Og í
þriðja hluta ritsins er fjallað um sögur af Vín-
landsferðum sem heimild um munnmæli sem
varðveittu minningu um raunverulegar sigl-
ingar til framandi landa. Í lokahluta bókarinn-
ar eru síðan dregnar saman niðurstöður um
þær breytingar sem verða á forsendum rann-
sókna í íslenskum miðaldafræðum sé tekið tillit
til munnlegrar hefðar að baki fornsagna.
Gísli kemst að þeirri niðurstöðu „að illmögu-
legt sé að skýra bókmenntalega sérstöðu Ís-
lands á miðöldum nema með því að hér hafi
blómgast sterk munnleg frásagnarlist,“ eins og
segir í lokakafla ritsins. „Séríslenskar aðstæð-
ur á 12. og 13. öld, mikill latínulærdómur og
menningarstraumar frá meginlandinu duga
ekki til að gera grein fyrir því af hverju við
eignuðumst Íslendingasögur. Sögurnar eru í
meginatriðum óskýranlegt fyrirbæri nema
þær hafi haft innlenda frásagnarhefð að baki,“
segir Gísli.
Uppruni sagnanna
skiptir verulegu máli
Áhugi Gísla á þætti munmæla við ritun Ís-
lendinga sagna vaknaði er hann kom heim frá
námi á Írlandi með bók í farteskinu sem hann
hafði ritað um gelísk áhrif á Íslandi.
„Starfsbræður mínir hér á landi voru þá
mjög uppteknir af þeirri hugmynd að Íslend-
inga sögur væru bókmenntir samdar af rithöf-
undum og þær ætti að lesa eins og fagurbók-
menntir okkar tíma. Sú hugmynd rúmar ekki
neinar bollaleggingar um það hvort sögurnar
séu undir áhrifum frá Írlandi og Skotlandi. Ég
lenti þess vegna í þeirri aðstöðu að þurfa að
benda á að sögurnar væru ekki sprottnar út úr
kollinum á rithöfundum heldur hefðu menn
skrifað niður sögur sem fólk hefði verið að
segja. Ég varð þó að viðurkenna að þær hefðu
ekki verið skrifaðar orðrétt niður heldur hefðu
höfundarnir sett þær saman með bókmennta-
legar fyrirmyndir í huga og úr hefðu orðið bók-
menntaverk sem ættu ekki lifandi fyrirmyndir.
Í þessum umræðum, sem voru iðulega fjör-
legar, kviknaði sú spurning hvort það skipti yf-
irleitt einhverju máli að munnleg hefð væri á
bak við sögurnar. Getum við ekki notið text-
anna eins og þeir eru eftir sem áður? Og meg-
inhugmyndin í doktorsritgerðinni er sú að það
skipti einmitt verulegu máli hvernig við hugs-
um um uppruna sagnanna því það hefur áhrif á
það hvernig við lesum textana og túlkum þá.
Þeir sem lært hafa um fornsögurnar í skól-
um hafa flestir fengið nasaþef af kenningum
um bókfestu og sagnfestu. Sagnfestan fjallar
um að sögurnar séu munnlegar og jafnvel
sannar en bókfestan segir okkur að rithöfund-
ar hafi unnið upp úr bóklegum heimildum að
verulegu leyti. Þessi umræða var að mínu mati
komin í strand. En mér sýndist að upplýsingar
um lifandi munnlega hefð á tuttugustu öld
gætu nýst til þess að skilja það baksvið sem við
verðum að gera ráð fyrir að Íslendinga sög-
urnar hafi átt. Með þessum upplýsingum gæt-
um við snúið við ýmsum viðurkenndum hug-
myndum um tilkomu sagnanna. Það er til
dæmis algengt að skólabörnum sé kennt að það
hafi verið mikill léttir fyrir lögsögumennina að
fá ritmál til að skrifa lögin. Þeir hefðu þá ekki
þurft að muna þau. Slíkt höfðar vitanlega til
skólabarna sem eiga erfitt með að muna allt
það sem verið er að kenna þeim. En allt sem við
vitum um munnlegt samfélag og getum yfir-
fært á stöðu lögsögumanna bendir til þess að
völd þeirra og virðing í samfélaginu hafi byggst
á því sem þeir kunnu. Þeir höfðu úrskurðarvald
um vafamál í lagadeilum enda hvergi hægt að
fletta upp nema í kollinum á þeim. Maður gæti
séð fyrir sér að stjórnmálamenn á okkar dög-
um væru mun sterkari ef þeir mættu ráða
hvernig lögin væru þegar upp kæmu deilur – í
stað þess að þurfa að fletta upp í lagasafninu.
Það hlýtur því að hafa verið eftirsóknarvert
fyrir lögsögumennina að halda stöðu sinni. Og
það eru í raun aðrir en þeir sem höfðu áhuga á
að skrifa lögin niður. Menn vildu hafa ein-
hverja aðra heimild fyrir lögunum en lögsögu-
mennina. Sennilega hefur það verið eitt af
fyrstu skrefum kirkjunnar inn á hið veraldlega
valdsvið að styðja við bakið á lagarituninni. Og
það stendur heima að eftir að lagaritun hófst
þá fóru ættlitlir prestar að gegna embætti lög-
sögumanns í bland við ólæsa menn af ættum
löglærðra manna. Þannig öðluðust þeir meiri
völd í samfélaginu á grundvelli þekkingar sinn-
ar í ritun og lestri. Þessu mætti kannski líkja
við tölvulæsi nú á tímum. Menn eru smámsam-
an að komast til valda og áhrifa í samfélaginu
vegna þekkingar sinnar á þessari nýju tækni;
komast með öðrum orðum upp valdapíramída
samfélagsins eftir öðrum leiðum en áður,
framhjá gömlum flokkum, ættum og fyrirtækj-
um í krafti menntunar. Hinar gömlu valda-
blokkir kappkosta síðan að tileinka sér hina
nýju tækni og eiga annars á hættu að verða
undir í samfélaginu – ekki ósvipað því og þeir
gömlu lögspekingar sem hafa horft til rittækni-
nnar sem nýmóðins hégóma og eiga nú engar
sögur skráðar um sig og ættir sínar þótt þeir
hafi verið mikils háttar í lifanda lífi.“
Verður að gera ráð fyrir hinu óþekkta
Þú segist í formálanum að ritgerðinni hafa
fundið mjög sterklega til þess að í flestum
fræðiritum um fornsögur gæfu höfundar sér
forsendur sem þér þóttu ekki réttlætanlegar
og bætir við: „Lágmarkskrafa væri að menn
gerðu sér og öðrum grein fyrir takmörkunum
fræða sinna en létu ekki eins og eitthvað væri
traust og áreiðanlegt sem í raun hvíldi á fyr-
irframgefnum forsendum og ósannanlegum
kenningum.“ Geturðu útskýrt hvað þú átt ná-
kvæmlega við með þessu?
„Menn voru farnir að vinna með þá hugmynd
sem þróaðist innan bókfestukenningarinnar að
hún væri ekki kenning heldur aðferð. Og að-
ferðin væri sú að það ætti að vinna út frá varð-
veittum textum og nálgast þannig einhvern
sannleika um uppruna sagnanna. En ég vil
halda fram að það verði að gera ráð fyrir hinu
óþekkta í þessum rannsóknum, ekkert síður en
í stærðfræði. Ef ekki er reiknað með x-i í jöfn-
unni verður útkoman aldrei rétt. Ef maður ger-
ir ekki ráð fyrir takmörkunum þekkingar sinn-
ar sem stafar af því að ekki er allt vitað um
tilkomu sagnanna, til dæmis um þátt munn-
mæla, þá leiðist maður fljótlega út í að halda
einhverju fram sem er ekki mikill fótur fyrir.
Fræðin verða þá haldlausar kenningar.
Oft þarf ekki mikið til þess að gera ráð fyrir
þessari óþekktu stærð í kenningum fræði-
manna um sögurnar. Þetta er fyrst og fremst
spurning um hugsunarhátt, orðalag og nálgun.
Sjálfur reyni ég að ganga alla leið og benda á
hvar munnlega hefðin skiptir máli.
Dæmi um þær forsendur sem fræðimenn
gefa sér þegar þeir lesa sögurnar sem höfund-
arverk eru rittengsl eða skyld rit þar sem finna
má sams konar atburði og persónur. Fyrr en
varir er búið að byggja upp heilmikið rit-
tengslanet og álykta um aldur einstakra sagna
út frá því og jafnvel ætlun höfundar eða mis-
tök. Gert er ráð fyrir glötuðum ritum sem
skýra eiga ósamræmi í tengdum sögum og svo
framvegis. Og til verður gagnabanki um eitt-
hvað sem er bara kenningasmíð og er til dæmis
algerlega ótækt að hafa eftir í alfræðiorðabók
þar sem staðreyndir um tiltekin efni þurfa að
koma fram. Sjálfur skrifaði ég kaflann um
fornbókmenntirnar í Íslensku alfræðiorðabók-
ina sem kom út hjá Erni og Örlygi árið 1990 og
stóð þá frammi fyrir þeim vanda að þurfa að
segja einungis það sem við vissum fyrir víst um
þessar bókmenntir. Niðurstaða mín var sú að
við vissum einungis með vissu að sögurnar eru
varðveittar í tilteknum handritum, sem við get-
um dagsett nokkuð nákvæmlega, og við vitum
um hvað þessar sögur eru vegna þess að við
getum lesið þær. En spurningar um aldur
hinna upphaflegu gerða og um höfunda þeirra
eru algerlega mistri huldar.
Ég, eins og aðrir, verð að vinna með ein-
hverja hugmynd eða kenningu um það hvernig
og hvenær sögurnar urðu til en þetta er spurn-
ing um að maður sé sér meðvitandi um það
hversu langt raunveruleg þekking okkar nær.
Með ritgerðinni vil ég vekja athygli á að fræði-
menn hafi hingað til treyst kenningasmíð sinni
miklu meira en eðlilegt er þegar þeir hafa
dregið ályktanir um umfjöllunarefni og túlkun
sagnanna.
Þetta óþekkta x sem ég vil gera ráð fyrir í
rannsóknum á sögunum er að þegar fólk heyrði
sögurnar lesnar fyrir sig hafi það þekkt helstu
persónur þeirra, ættir og atburði utan hinna
rituðu sagna. Það er ekki hægt að skýra tilurð
þessara verka öðruvísi en svo að það hafi verið
sagðar sögur um þessar persónur og þessa at-
burði. Síðan má rekja það hvernig sögurnar
voru settar saman á bók með bókmenntalegri
byggingu – upphafi miðju og endi – til latínu-
lærdóms samtíðar þeirra. Ein af ástæðunum
fyrir því að sögurnar eru til í þessari mynd er
að menn lærðu að setja saman langar sögur og
sú þekking var innflutt af kirkjunni. Höfund-
arnir tileinkuðu sér sögurnar í munnlegri hefð
en beittu svo hinni nýju tækni bókmenning-
arinnar til þess að setja þær saman með skipu-
legum hætti. Og við það að vinna úr hinum
munnlegu heimildum á skipulegan hátt verður
til þessi höfundarvitund sem við þekkjum úr
nútímabókmenntum og setur mark sitt á text-
ann. Menn hafa fært sögurnar yfir á annað list-
form, úr munnmælum yfir í bókmenntir, sem
hefur að sjálfsögðu breytt eðli sagnanna eins
og þegar sögur eru fluttar á milli listforma á
vorum dögum, til dæmis úr bókum á svið eða í
kvikmynd.
Það er mikilvægt að gera ráð fyrir þekkingu
áheyrenda. Ég tek dæmi um það úr Austfirð-
inga sögum en í þeim koma víða fyrir sömu per-
sónur og atburðir. Fræðimenn hafa talið þetta
til marks um rittengsl, að höfundarnir hafi haft
eldri sögu fyrir augunum þegar þeir settu sam-
an sögur sínar, og á slíkum rittengslum hafa
menn byggt ályktanir um aldur einstakra
sagna. Fræðimenn hafa almennt verið lítið
gagnrýnir á þessar niðurstöður en þegar rýnt
er í það tengslakerfi sem búið hefur verið til þá
kemur í ljós að það er mjög óvíða hægt að
benda á orðalagslíkindi sem staðfesta að ein
saga hafi notað aðra. Stundum má þó sjá slík
rittengsl. En þegar ekki er um augljós rit-
tengsl að ræða er eðlilegra að gera ráð fyrir því
að bak við búi munnleg sagnageymd. Í Aust-
firðinga sögum má til að mynda víða sjá vísað
til tengsla manna sem eru hvergi rakin eða
skýrð heldur er ætlast til þess að áheyrendur
þekki til og skilji því hvers vegna persónurnar
gera það sem þær gera. Ef ekki væri fyrir
þessa utanaðkomandi þekkingu þá væru ýmsir
atburðir í sögunum óskiljanlegir.
Skýrt dæmi um munnlega hefð í Austfirð-
inga sögum er hvernig má raða ævisögu einnar
persónu þeirra, Þorkels Geitissonar, saman
með brotum úr nokkrum þeirra. Ferill hans er
ekki rakin í heild sinni í neinni sagnanna en
með því að raða brotakenndum upplýsingum
saman úr þeim sögum sem segja frá honum má
fá heildstæða mynd.“
Horft fram hjá munnlegu hefðinni
En þetta verða væntanlega alltaf mjög
ótraust fræði. Það þarf ekki aðeins að gera ráð
fyrir munnlegri geymd heldur og að sama hug-
mynd getur á sama tíma sprottið upp í koll-
inum á tveimur mönnum sem hafa aldrei hist
og búa jafnvel hvergi nærri hvor öðrum. Menn
kunna jafnvel að rita hluti með svipuðum hætti
án þess að styðjast við texta hvor annars. Og
þetta eru bara almennir fyrirvarar sem þarf
augljóslega að hafa.
„Já, vissulega, þetta er allt mjög erfitt. En
við verðum að nálgast vandamálið með ein-
hverjum hætti. Og það hefur ekki verið gert
heldur hefur verið gengið út frá því sem vísu að
höfundar sagnanna hafi stuðst við ritaðar
heimildir og þannig horft fram hjá því að í því
samfélagi sem þeir störfuðu var mun algeng-
ara að sögur væru sagðar en lesnar. Ritheim-
ildanotkun var ekki eins almenn og nú. Til þess
að ætla að rituð heimild hafi verið notuð þarf
þess vegna að færa fyrir því sérstök rök og þau
rök eru að orðalag sé svo líkt að ólíklegt sé að
það komi fram á tveimur stöðum á svipuðum
tíma óháð öðrum texta. Við höfum mörg dæmi
um slík tengsl sem ættu að minnsta kosti að
geta staðfest að ritheimildanotkun af þessu
tagi hafi ekki verið óhugsandi. Síðan höfum við
mörg dæmi um að sagt sé frá sömu hugmynd-
um og atburðum og persónum en textarnir eru
samt ólíkir um margt, svo ólíkir að það er ekki
hægt að líta svo á að slíkt klúður milli tveggja
ritaðra texta hafi orðið ef annar hefur notað
hinn sem heimild.“
Meðvitaðir höfundar?
En hér verður væntanlega að hafa þann fyr-
irvara að höfundar Íslendinga sagna notuðu
stundum atburði úr öðrum sögum en heim-
færðu þá upp á persónur sínar, aðlöguðu þá að
þeim og sögu sinni, skopstældu þá jafnvel.
Nefna mætti eitt dæmi. Í Egils sögu er sagt frá
því þegar Egill Skallagrímsson drepur Atla
hinn skamma með því að bíta hann á barkann.
Frásögn þessi virðist svo vera endurtekin í
Hávarðar sögu Ísfirðings, með nokkuð breytt-
um áherslum þó. Þar er það ekki nein hetja á
borð við Egil sem vinnur verkið heldur rag-
mennið og ræfilstuskan hann Atli í Otradal.
Frásögnin í Egils sögu lýsir hreysti og atgervi
hetjunnar en frásögnin í Hávarðar sögu er
hreinn útúrsnúningur á hetjuímyndinni, virðist
með öðrum orðum vera hrein skopstæling á
frásögn Eglu (orðalag er að nokkru hið sama,
aðstæður eru svipaðar, nafnið Atli kemur fyrir
í báðum frásögnunum o.s.frv.). Í fjórum öðrum
sögum er sagt mjög svipað (hvað varðar orða-
lag og aðstæður) frá drápi þar sem maður bítur
annan á barkann, tvisvar í Finnboga sögu
ramma, í Jökuls þætti Búasonar og Harðar
sögu og Hólmverja. Allar þessar sögur eiga
það sameiginlegt með Hávarðar sögu að vera
taldar ungar, yngri en Egla. Vissulega vekur
þetta nokkrar spurningar um skyldleika og
áhrif en líka um paródíska tilburði höfunda
yngri Íslendinga sagna sem mætti segja að
benti til höfundar- eða skáldsöguvitundarinnar
sem þú nefndir áðan. En það er kannski
ómögulegt að segja til um það hvort höfundar
þessara sagna hafi þekkt þessa frásögn í
munnmælum eða lesið um hana í eldri sögu –
og þá væntanlega í Eglu – eða hvort þeir hafi
þekkt hana bæði í rituðum heimildum og
munnlegum. Hingað til virðast menn hafa haft
tilhneigingu til þess að líta svo á að hér væri
verið að skopstæla eða að minnsta kosti stæla
Eglu og þannig mætti ganga út frá því að hinar
sögurnar væru yngri en hún. En gætu menn
hafa (skop)stælt munnmælasögur? Mætti færa
rök fyrir því að höfundar- eða skáldsöguvitund
vakni um leið og menn fara að setjast niður við
skriftir?
„Þetta eru að sjálfsögðu allt mjög mikils
verð atriði og ekkert er líklegra en menn hafi
smám saman gert sér grein fyrir lífi texta á
X-IÐ Í ÍSLENDINGA
SÖGUNUM
„Ef ekki er reiknað með x-i í jöfnunni verður útkoman
aldrei rétt,“ segir Gísli Sigurðsson í samtali við ÞRÖST
HELGASON en Gísli ver doktorsrit um íslenskar bók-
menntir við Háskóla Íslands í dag er fjallar um túlkun
Íslendinga sagna í ljósi munnlegrar hefðar.