Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 2002
F
RÁ því var greint í heimsfrétt-
unum 19. ágúst sl. að spænski
myndhöggvarinn Eduardo
Chillida væri allur, 78 ára að
aldri. Það gerist ekki oft að
myndlistarmanna sé minnst á
heimsvísu og þar sem ég þykist
þess fullviss að hann sé ekki vel
þekktur hér á landi, þrátt fyrir Spánarást
landans, vil ég fara um hann og verk hans
nokkrum orðum. Hver var hann þessi maður
sem alla ævi reyndi að gera það sem hann
vissi ekki hvernig átti að gera, eins og hann
orðaði það sjálfur, en hefur um leið verið tal-
inn einn af áhrifamestu myndhöggvurum
seinnihluta tuttugustu aldarinnar og án efa
sá mikilvægasti á Spáni?
Hann var Baski og bjó nær alla sína tíð við
sjávarsíðuna við San Sebastian á Norður-
Spáni. Fæddur 1924 og var efnilegur mark-
vörður í knattspyrnu á unglingsárum. Hóf
síðan arkitektúrnám í Madríd, en sneri frá
og hélt til Parísar 1948 þar sem hann kynnt-
ist nútímalist, en hélt sig löngum á Louvre
og stúderaði gríska höggmyndalist, sem
hann taldi sig geta yfirfært á samtímann.
Það gekk ekki og þremur árum síðar hélt
hann á heimaslóðir og taldi skamman listferil
sinn að baki. Hann var uppgefinn, en áttaði
sig samt á því að ekki var til einskis unnið að
tapa sjálfum sér í grískum skúlptúr: „Vegna
þess að ég tilheyri landi dökkrar birtu. Atl-
antshafið er dökkt, Miðjarðarhafið hins veg-
ar ekki.“ Það voru andstæðurnar sem skiptu
hann máli og hann fann „dökka birtu“ sína á
járnsmíðaverkstæði í San Sebastian: „Ég
fann strax að hér átti ég heima. Allt var
svart! Þarna fann ég járnið.“ Endalokin fyr-
irséðu urðu þannig að upphafi langs og far-
sæls ferils Chillida.
Fyrsta járnverkið gerði hann 1951 og
strax þá, og raunar ætíð síðan, notaði hann
og þróaði hefðbundið handverk smíðajárns-
karla í Baskalandi. Í upphafi einkenndust
verk Chillida af áhrifum frá abstrakt stúdí-
um Kandinskys í málverkinu, en þó þykja
frekar einkennandi tengsl hans við konst-
rúktívisma og De Stijl-hreyfingarnar fyrr á
öldinni, en er fram liðu tímar tóku önnur
form og aðrar pælingar völdin. Módernískar
hugmyndir um endurskilgreiningu listarinn-
ar eru þó alltént sá sökkull sem allt hans
starf hvílir á. Þrátt fyrir ástina á járninu
vann hann skúlptúra úr margskonar öðrum
efnum og lagði mikla áherslu á teikningu.
Um efnisnotkunina, sérstaklega hvað járnið
varðar, sagði hann m.a.: „Ég áttaði mig á
því, að með þessum efnum gat ég formað
tómið, ögrað tóminu og náð utan um sjón-
deildarhringinn.“ Þetta var í raun við upphaf
járnaldar skúlptúrsins, þrátt fyrir að Julio
Gonzalez, landi Chillida, og Picasso hefðu
gert járnverk um 1930. Járnið færði mönn-
um frelsi sem þá hafði ekki dreymt um – það
bar í sér algerlega nýjar víddir og losaði þá
undan sögulegum fjötrum hefðbundinna
efna. Chillida líkti þessu við óvissuferð sem
hann yrði að fara og fljótt áttaði hann sig á
eiginleikum járnsins og þeim samhljómi sem
þetta sögulausa efni átti með hugmyndum
hans um listaverkið sem afhjúpandi eða allt
að því heimspekilegan hlut. Steypt, hamrað
eða soðið varð það aflvaki nýrrar hugsunar
sem stækkaði höggmyndalistina út í allt ann-
að rými en áður þekktist. Meðferð hans á
þessu oft á tíðum óþjála efni þykir með af-
brigðum leikandi og létt. Það hangir á form-
inu og að sjálfsögðu hugmyndinni um hvað
hluturinn á að gera eða afhjúpa í sjálfum sér.
Hann var vissulega maður efnisins, stærð-
arinnar og þyngdarinnar og oft fá slíkir
menn á sig viðeigandi nöfn og allajafna var
Chillida kallaður „Járnkallinn“. Hann þykir
þó ekki síður póetískur í umfjöllunarefnum
sínum og nálgun við andans efni, ef svo má
segja.
Rými, efni, massi og tóm eru hugtök sem
lengi hafa loðað við skúlptúrumræðu og svo-
sem ekki að ástæðulausu. Meðferð lista-
manna á þessum þáttum er hins vegar æði
mismunandi og í raun má segja að útlegg-
ingar þeirra eða skilningur á hugtökunum
kristallist í verkunum, eins og nærri má
geta. Hjá Chillida er þetta með skemmti-
legra móti, þar sem oftast er fjallað um það
sem ekki er fýsískt á staðnum eða í verk-
unum sjálfum, heldur líður líkt og klukkna-
hljómur í kringum þau. Það er ekki lítið og
oft á tíðum einkennast skrif um hann af
ákveðinni undrun og lotningu fyrir því ósegj-
anlega sem falið er í verkunum. Og hvað er
nú það? Jú, jafn einkennilega og það hljómar
er það rýmisnotkunin og merkingarþrungið
tómið sem fylgir þessum efnismiklu skúlp-
túrum sem mönnum er einskonar ráðgáta.
Þau eru eins og völundarhús tómsins.
Massamikil verk, oft á tíðum flóknir stál-
hnútar eða steypuklumpar, eru ekki aðeins
efnið sjálft, heldur svo miklu, miklu meira.
Efnisafmörkunin er eins og upphaf eða út-
gangspunktur í mun stærra samhengi.
Þetta einkenni varð þýska heimspekingn-
um Martin Heidegger tilefni greinarskrifa
sem hann gaf út á bók og tileinkaði Chillida.
Bókin sú, sem hefur lengi fylgt undirrit-
uðum, heitir Listin og rýmið og fjallar á
einkar ljóðrænan og skemmtilegan hátt um
þessa eiginleika í verkum hans. Heidegger
kemst að því að höggmyndir geti efnisgert
tómið og að tómarúmið lýsi engri vöntun eða
skorti, heldur sé það sköpun líkt og mótun
efnisins sjálfs. Tómið gegnir hlutverki og
getur þannig staðið sem merkingarþrungið
svæði – annað sjálf listaverksins, en þó það
sama, skilji ég þetta rétt. Höggmyndin legg-
ur því ekki undir sig svæði eða staði, heldur
má frekar segja að hún skapi þá og gefi þeim
merkingu og afmarki sig því ekki frá þeim.
Hið innra og ytra verður eitt. Chillida til-
einkaði Heidegger verk árið 1994 og stendur
það í Frankfurt am Main; „Kveðja til Heid-
eggers“. Skáldjöfurinn Octavio Paz hefur á
sama hátt bent á að þrátt fyrir að verk Chil-
lida fjalli öðru jöfnu um náttúruöflin, séu óð-
ur til ljóssins og hafsins og vindsins, „segja
þau öll það sama: rými“. Rýmið, hið tóma
rými, er þannig aðalumfjöllunarefni Chillida
og sjálfur kallaði hann sig „arkitekt tómsins“
og það er í raun það, þetta óáþreifanlega,
sem formar efnið og gefur því líf. Um þetta
snúast verk hans.
Þrátt fyrir að mónumentalistar eigi ekki
STÁLHNÚTAR Í RÝMINU
E F T I R K R I S T I N E . H R A F N S S O N
Spænski myndhöggvarinn Eduardo Chillida lést 19.
ágúst síðastliðinn. Hver var hann þessi maður sem
alla ævi reyndi að gera það sem hann vissi ekki
hvernig átti að gera, eins og hann orðaði það sjálfur,
en hefur um leið verið talinn einn af áhrifamestu
myndhöggvurum seinnihluta tuttugustu aldarinnar og
án efa sá mikilvægasti á Spáni?
Vindkambar heitir þetta verk frá 1972–1977 og er það staðsett við ströndina í heimaborg listamannsins, San Sebastian.
NOKKUR ORÐ UM CHILLIDA