Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. ÁGÚST 2002
H
ÚN var einn af fremstu
myndhöggvurum landsins á
20. öld. Stóra mósaikmynd-
in á Tollhúsinu í Reykjavík
er eitt þekktasta verk henn-
ar. Einnig glergluggarnir í
Skálholts- og Kópavogs-
kirkju. Listasafn Kópavogs,
Gerðarsafn, ber með reisn nafn þessarar merku
listakonu. Sýningin sem nú stendur yfir er sú
fimmta sem haldin hefur verið á verkum henn-
ar frá því safnið var opnað 1994.
Ótrúleg afköst á stuttri starfsævi
Gerður var fædd árið 1928 í Norðfirði en
flutti níu ára til Reykjavíkur ásamt fjölskyldu
sinni. Hún lést árið 1975 af völdum krabba-
meins, aðeins 47 ára að aldri. Að baki lá tæplega
30 ára farsæll myndlistarferill, á sjötta tug sýn-
inga og drjúg frægð hér heima og erlendis. Auk
þrívíðra verka; höggmynda, skúlptúra og lág-
mynda, vann hún steinda glugga, mósaikverk,
kirkjumuni og skartgripi. Hún hlaut alþjóðlega
viðurkenningu fyrir eitt verka sinna og í hennar
hlut komu flest þau samkeppnisverkefni sem
hún sóttist eftir. Skömmu fyrir andlát sitt var
hún sæmd riddarakrossi hinnar íslensku fálka-
orðu. Verk hennar er víða að finna hérlendis
sem erlendis, svo sem í Þýskalandi, Frakklandi,
Hollandi og Afríku. Þau prýða meðal annars
kirkjur, kaffihús, skóla, fyrirtæki og stofnanir.
Teningunum kastað
Á gagnfræðaprófi hlaut Gerður hæstu ein-
kunn í teikningu en áhugi hennar á að læra
myndlist vaknaði þegar hún sá sýningu Hand-
íða- og myndlistaskólans. Fram að því hafði hún
ekki leitt hugann að því að hægt væri að ganga í
skóla og læra myndlist. Teningunum var kastað
og hún hóf nám við skólann árið 1945. Föður
hennar, Helga Pálssyni, geðjaðist ekki betur en
svo að þessum áformum dóttur sinnar að þau
feðgin ræddust ekki við fram að jólum það árið.
Þegar hann sá að henni var full alvara snerist
honum hugur. Upp frá því studdi hann dóttur
sína heils hugar og var henni ómetanlegur bak-
hjarl á myndlistarferlinum, ásamt eiginkonu
sinni Sigríði Erlendsdóttur en hún lést árið
1956.
Vissi snemma
hvað hún vildi
Gerður komst fljótt að þeirri niðurstöðu að
hún hafði meiri tilfinningu fyrir formi en litum.
Það voru einkum höggmyndirnar sem vöktu að-
dáun hennar. Á þessum árum var engin högg-
myndadeild í Handíða- og myndlistakólanum.
Til að bæta úr því fékk hún tilsögn í leirmótun
og steinhöggi, hjó meðal annars sína fyrstu
höggmynd í fjörunni í Laugarnesi undir hand-
leiðslu Sigurjóns Ólafssonar. Að námi loknu fór
hún að móta brjóstmyndir í „Svínastíunni“, sem
kölluð var, en það var bakhús á lóð skólans.
Gerður vissi snemma hvað hún vildi. Hugur
hennar stefndi til framhaldsnáms í höggmynda-
list erlendis. Nítján ára sigldi hún utan til að
þreyta inntökupróf í listaskóla í Flórens. Á
ferðalagi sínu út í hinn stóra heim vissi þessi
saklausa, unga stúlka frá Íslandi ekki að hún
ætti að skipta um lest á miðri leið, heldur sat
bara áfram og varð viðskila við farangur sinn. Í
viðtali sem birtist við hana í Tímanum 1974 seg-
ist henni sjálfri svo frá: ,,Ég var vita mállaus og
ferðalagið þangað suðureftir sýndi kannski bet-
ur en nokkuð annað hvers konar glópur ég var.“
Hún stóðst inntökuprófið og vissi þá að vera
hennar í Svínastíunni og puðið í fjörunni hafði
ekki orðið til einskis. Eftir tveggja ára klassískt
nám í höggmyndalist við listakademíuna í Flór-
ens lá leiðin til Parísar, þar sem „hlutirnir voru
að gerast“ í nútímalistinni, að hennar eigin
sögn. Þar stundaði hún nám í tvö ár, seinna árið
í einkaskóla rússneska myndhöggvarans Ossip
Zadkine, sem var einn af fyrstu kúbistunum.
Fyrstu skrefin
á framabrautinni
Gerður tók skjótum framförum á námsárum
sínum erlendis. Þegar skólagöngunni lauk fékk
hún sér vinnustofu í París og fór að ,,reyna að
puða svona ein“, eins og hún kemst sjálf að orði
í áðurnefndu viðtali við Tímann. Hún prófaði sig
áfram með leir og tré en sneri sér síðan að
málmvinnslu með logsuðutæki og önnur hand-
verkfæri að vopni. Hún fór að taka þátt í sýn-
ingum og hélt sýna fyrstu einkasýningu í París
árið 1951. Þar sýndi hún abstraktverk unnin í
leir og gifsmyndir. Á annarri einkasýningu
sinni í París, tæpu ári síðar sýndi hún afrakstur
járnsmíði sinnar, svartmálaða abstrakt járn-
skúlptúra. Verkin þóttu minna bæði á húsagerð
og vélar, gædd fínleika og þokka og báru ekki
síst vitni um frábæra tilfinningu hennar fyrir
rými.
Fyrsta einkasýning Gerðar hér heima var
haldin í Listamannaskálanum árið 1952. Þar
sýndi hún löndum sínum afraksturinn af fjög-
urra ára námi og starfi erlendis og skipaði sér í
flokk fremstu listamanna landsins.
Fyrstu sýningar Gerðar bera þess merki hve
bráðþroska hún var í listsköpun sinni. ,,Hún var
alla tíð kröfuhörð við sjálfa sig og nákvæm, allt
varð að vera fullkomlega af hendi leyst, hvort
sem var í einkalífinu eða listinni,“ hefur Elín
Pálmadóttir, nánasta vinkona hennar, skrifað
um hana.
Alþjóðleg
viðurkenning
Árið 1953 hlaut Gerður viðurkenningu fyrir
verkið „Óþekkti pólitíski fanginn“ sem hún
sendi inn í samkeppni um minnismerki sem
breska menningarstofnunin British Council
hélt og hátt á fjórða þúsund listamenn frá 57
löndum tóku þátt í. Verk Gerðar var sýnt, með-
al 140 úrvalsverka í Tate Gallery í London þar
sem tugir þúsunda sýningargesta sáu það.
Í einu bréfa sinna frá París lýsir Gerður verð-
launaafhendingunni á gamansaman hátt. Það
átti fyrst í stað ekki að hleypa henni inn þegar
hún kom lítt prúðbúin í síðbuxunum sínum.
Hún lýsir undrunarsvipnum á virðulegum emb-
ættismönnunum þegar þeir áttuðu sig á því að
hún væri heiðursgesturinn. „Ég var yngsta
manneskjan þarna. Þeir ætluðu ekki að trúa því
að þessi stelpa væri komin til að taka við verð-
laununum,“ skrifar hún heim. Sjálfri var henni
brugðið við svo virðulega athöfn til heiðurs sér.
Þegar henni svo barst boðskort á sýninguna í
Tate Gallery hafði hún ekki efni á að fara til
London.
Heilluð af leyndardómum glersins
1954 lærði Gerður að gera steinda glugga á
glerverkstæði í París.
Upp frá því fór hún að fella steina og gler inn
í höggmyndir sínar. Gerður var frumkvöðull í
glerlist á Íslandi. Á árunum 1955–56 vann hún
glugga í Hallgrímskirkju í Saurbæ sem jafn-
framt var fyrsti steindi glugginn sem alfarið var
unninn af íslenskum listamanni í íslenska
kirkju. Þekktustu gluggar Gerðar hér á landi
eru í Skálholts- og Kópavogskirkju en ennfrem-
ur prýða gluggar hennar Neskirkju, Ólafsvík-
urkirkju og kirkjur í Þýskalandi.
Óhrædd við nýjar aðferðir
Járnsmíði Gerðar stefndi í átt að meiri fín-
leika. Hún fór að vinna verk eingöngu úr járn-
þráðum. Þau verk sýndi hún á fyrri hluta 6. ára-
tugarins, bæði í París og hér heima. Víramyndir
þessar þróuðust smám saman út í massameiri
og flóknari verk, unnin undir áhrifum dulspeki
sem Gerður hafði á þeim tíma mikinn áhuga á,
auk þess sem hún stundaði júdó og hugþjálfun.
Þessi verk sýndi hún í París 1958. Sama ár
kynntist hún eiginmanni sínum, myndlistar-
manninum Jean Leduc. Hjónaband þeirra stóð
í um níu ár.
Á síðari hluta 6. áratugarins urðu umskipti í
list Gerðar þegar hún fór að vinna bronsverk.
Hún vann beint í efnið og verkin tóku sífelldum
breytingum í vinnuferlinu. Þau voru frjálslegri
og opnari en fyrri verk hennar úr járni, formin
óregluleg og lífræn.
Á síðari hluta 7. áratugarins varð efnisval
Gerðar fjölbreyttara. Hún fór að vinna verk úr
gifsi og leir, eftir að hafa nær eingöngu unnið
með málma. Grundvallaratriði hefðbundinnar
höggmyndalistar, massi, rúmtak og lína urðu á
ný viðfangsefni hennar.
Gerður hafði sérstakt dálæti á fornri,
egypskri list. Eftir Egyptalandsför hennar árið
1966 hófst nýr kafli á listferlinum. Hún ákvað
að láta höggmyndalistina hafa forgang enda leit
hún alla tíð á sig sem myndhöggvara fyrst og
fremst. Í voldugum lágmyndum úr gifsi eða
steinsteypu gætir egypskra áhrifa. Verkið Mót
frá 1969 er tilkomumest þessara verka, gætt
óbifanlegum styrk og dulúð.
Skartgripir Gerðar urðu sýningargripir Ís-
lendinga á heimssýningunni Expo 1967 í Kan-
ada.
Á árunum 1969 og 70 var Gerður mjög af-
kastamikil. Hún vann mótuð verk úr gifsi og
leir þar sem hreyfingin er henni hugleikin eins
og svo oft áður. Þessi verk eru formfögur og
sterk, ólík léttum og loftkenndum málmverkum
hennar. Samhliða þessum verkum vann hún
bronsverk, lokuð og hringlaga þar sem hreyf-
ingin spilar stórt hlutverk. Árið 1970 hélt Gerð-
ur glæsilega einkasýningu í Þýskalandi á af-
rakstri þessarar vinnu.
Næstu árin vann Gerður að mósaikverkum,
þar á meðal var stóra mósaikmyndin sem prýð-
ir Tollhúsið í Reykjavík. Verkin vann hún með
aðstoð listiðnaðarmanna og vina á Oidtmanns-
verkstæðinu í Þýskalandi þar sem mörg hennar
verk voru unnin.
Skartgripir hennar urðu sýningargripir Ís-
lendinga á heimssýningunni Expo 67 í Kanada.
Síðustu árin var Gerður á þeytingi um Evr-
ópu að sinna verkum eftir pöntunum, með
teikningar og þung karton í farteskinu sem hún
skildi aldrei við sig. Hún náði ekki að ljúka öll-
um þeim fjölda verkefna sem biðu hennar þeg-
ar hún lést, þrátt fyrir að hún sinnti listinni af
fremsta megni fram á síðasta dag.
Vann í kappi við tímann
Gerður bjó mestan hluta starfsævi sinnar í
Frakklandi. List hennar var í stöðugri framþró-
un. Hún lagði hart að sér og vann í kappi við
tímann. Þrátt fyrir erfiðleika á lífsleiðinni varð
aldrei lát á vinnu hennar. Það er eins og hún
hafi fundið á sér að engan tíma mætti missa.
Hún gekk jafnvel svo nærri sér að einn vet-
urinn kól hana á fingrum og tám í kaldri vinnu-
stofu sinni í Flórens við upphaf ferilsins. Hún
lagði nótt við dag og átti það til að vinna hvíld-
arlaust í nokkra sólarhringa, þá helst þegar
ljúka þurfti verkum fyrir sýningar. Efnalítil
lagði hún út á listabrautina og aldrei varð hún
fjáð af list sinni þrátt fyrir að hún væri farin að
selja verk á fyrstu einkasýningum sínum.
Einn af fremstu myndhöggvurum
landsins á 20. öld
Gerður varð fyrsti íslenski myndhöggvarinn
til að svara kalli hinnar nýju óhlutbundnu
myndlistar á 6. áratugnum sem einnig kallaðist
Morgunblaðið/Þorkell
FÍNLEIKI OG STYRKUR
UM GERÐI HELGADÓTTUR
Þessa dagana stendur yfir sýning á glerlist eftir
Gerði Helgadóttur í Gerðarsafni sem nefnt er eftir
henni. Í þessari grein er fjallað um ævi og list
Gerðar sem var einn af fremstu myndhöggvurum
landsins á síðustu öld.
E F T I R K R I S T Í N U H E L G U K Á R A D Ó T T U R
Mósaíkmyndin á Tollhúsinu í Reykjavík, 1972–73.