Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.2002, Side 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. SEPTEMBER 2002
Þ
AÐ var Svetlana Alpers sem
fyrst gerði skýran greinarmun á
þeirri myndlist barokktímans á
17. öldinni sem átti rætur sínar
á Ítalíu annars vegar og í Hol-
landi hins vegar. Á meðan
ítalski barokkskólinn var upp-
tekinn við að þjóna hugmyndum
gagnsiðbótar kaþólsku kirkjunnar – í barátt-
unni við mótmælendur – með því að magna
upp trúarlega hrifningu og innlifun, voru hol-
lensku kalvínistarnir uppteknir við að lýsa yf-
irborði heimsins og kortleggja það í þágu
hreinnar sjónrænnar þekkingar. Í stað þess
að birta okkur mikilfenglegar og ofhlaðnar
trúarlegar sýnir inn í handanheiminn leit-
uðust hollensku málararnir við að kanna hið
hverfula yfirborð hlutanna eins og það birtist
auganu og sýna okkur hið stundlega og hverf-
ula í náttúrunni og samfélaginu, hvort sem
það var tilkomumikil sigling skýjanna yfir
haffletinum, áferðin og ljósbrotið á pelli og
purpura borgarastéttarinnar, stundleg svip-
brigði lifandi andlitsmyndar eða atvik úr
mannlífinu þar sem samfélagið birtist okkur í
svipmynd eins og lifandi leikmynd sem fryst
er í andrá hins tilviljunarkennda augnabliks
sem augað og höndin hafa höndlað með galdri
listarinnar.
Þessi áhugi Hollendinga á sjónskyninu og
hinu efnislega yfirborði hlutanna endurspegl-
ar jafnframt nýjar hugmyndir og uppgötvanir
17. aldarinnar á sviði eðlisfræði og heimspeki.
Þetta á ekki síst við um ljósfræði Keplers, en
hann komst að þeirri niðurstöðu um aldamót-
in 1600 að sjónskynið ætti uppruna sinn í
„mynd“ (pictura) hinna sýnilegu fyrirbæra er
myndaðist á hvolfi á íhvolfum fleti sjónhimn-
unnar í botni augans. Þessi „mynd“ var að
mati Keplers vélræn og óháð vilja áhorfand-
ans. Kepler taldi að hlutirnir máluðu mynd
sína á sjónhimnu augans með litgeislum sín-
um og hélt fram máltækinu ut pictura, ita vi-
sio, sem merkir nánast að það að sjá sé það
sama og að „myndgera“ hlutina eða mála þá.
Kepler varð fyrstur manna til þess að nota
orðið pictura í umræðunni um myndina sem
myndast jafnt á sjónhimnunni sem í botni
þess myrkraklefa sem kallaður er Camera
obscura og gegndi mikilvægu hlutverki í sjón-
rænum rannsóknum hollenskra myndlistar-
manna og eðlisfræðinga á 17. öldinni, ekki
síst í verkum málarans Jans Vermeer.
Spurningin um hina vélrænu afmyndun
hlutveruleikans á sjónhimnu augans og yf-
irfærslu hennar á tvívíðan myndflötinn vekur
óneitanlega aðra spurningu um hina hugsandi
vitund sem meðtekur myndina og endurgerir
hana í huga sínum. Hvert er þá hlutverk hug-
verunnar í skilningi og túlkun hins skynjaða
yfirborðs og hugsanlegu endurvarpi þess á
léreft eða myndflöt? Þessi spurning verður
ekki síst áleitin þegar við virðum fyrir okkur
andlitsmálverkið, einkum sjálfsmyndina, þar
sem málarinn horfir á sjálfan sig sem viðfang
í spegli og endurvarpar því í mynd þeirrar
sjálfsveru er horfir á móti úr málverkinu til
höfundar myndarinnar og áhorfanda í senn. Í
þessu sambandi er vert að hafa í huga að þótt
augað sé móttökutæki og myrkraherbergi
samkvæmt ljósfræðinni, þá erum við vön að
horfa í augu manna eins og þau sýni útgeislun
persónunnar. Okkur er tamt að tala í þessu
sambandi um áhorf, rétt eins og um væri að
ræða frákast frá auganu en ekki móttöku.
Þótt augað sé móttökutæki og skynfæri þá er
það um leið þær dyr sjálfsvitundarinnar sem
maðurinn opnar gagnvart umheiminum. Við
sýnum okkur sjálf um leið og við sjáum.
Þær þversagnakenndu aðstæður sem þann-
ig geta myndast andspænis sjálfsmyndinni
hafa kannski hvergi verið betur krufnar en í
málverki Velazquez af hirðmeyjunum (Las
Meninas, 1656). Í snilldarlegri greiningu sinni
á þeirri mynd bendir Michel Foucault á að
Velazquez hafi með þessu verki afhjúpað
vanda alls endurvarps sannleikans á tvívíðan
myndflöt, því viðfang og inntak myndarinnar
verði ekki sýnd nema í ósýnileik sínum. Vel-
azquez hefur í verki þessu málað sjálfan sig
HIÐ HVERFULA YFI
Rembrandt Harmensz van Rijn (1606–1669). Engillinn yfirgefur fjölskyldu Tóbíasar, 1641. Pappír,
æting, koparstunga, 10,7 x 15,9 sm (II/IV). Merkt: „Rembrandt f. 1641“.
Cornelis Dusart (1660–1704). Krá í húsagarði, ódagsett. Olía
Isaak van Nickelen (?–1703). Inni í Bavo-kirkjunni í Haarlem, ódagsett. Olía á striga.
E F T I R Ó L A F G Í S L A S O N
Í dag kl. 15 verður sýningin Rembrandt og samtíð-
armenn hans; hollensk myndlist frá 17. öld opnuð
í Listasafninu á Akureyri og er þetta í fyrsta sinn sem
sýning frá gullöld hollenskrar myndlistar kemur
hingað til lands. Verkin á sýningunni eru fengin
að láni frá Lettneska heimslistasafninu í Ríga. Í
þessari grein er fjallað um verk hollensku meistar-
anna og áhuga þeirra á sjónskyninu og hinu
efnislega yfirborði hlutanna sem endurspeglar
jafnframt nýjar hugmyndir og uppgötvanir
17. aldarinnar á sviði eðlisfræði og heimspeki.