Pressan - 04.05.1989, Qupperneq 16

16
Fimmtudagur 4. maí 1989
siúkdó—iar og fólk
HÁ BLÓÐFITA
Gourmet-vorveisla
Ég fór um daginn í veislu til vinar
míns, sem er mikill kokkur og lífs-
nautnamaður. Sjálfur kallar hann
sig gourmet, sem er franska og þýð-
ir sælkeri. Veisluna hélt hann í til-
efni af væntanlegri vorkomu til að
létta skapferli og lund í öllum kuld-
unum og snjókomunni undanfarið.
Ég fór í vorveisluna, prúðbúinn og
glaður í bragði, öslaði gegnum
snjóslabbið á nýju Etienne Aigner-
skónum mínum. Að loknum for-
drykk og nokkrum skemmtilegum
slúðursögum um drykkjuskap og
kvennafar mektarmanna var sest að
borðum. Eins og venjulega hafði
vinur minn lagt sig allan fram við
eldamennskuna svo maturinn yrði
sem bestur. í forrétt hafði hann gert
Terrine dc canard au poivre vert
(andarkæfa með grænum pipar), i
aðalrétt var Perdrix de neige á la
bourguignonne (rjúpa að hætti
Búrgúndara) og í eftirrétt var Sal-
ade d’oranges au Grand Marnier
(appelsínusalat, legið í Grand
Marnier). Með þessu var drukkið
árgangsvín, en sjálfur Iét ég mér
duga Egils-appelsínulímonaði frá
því í ár. Það er of langt mál að skýra
frá uppskriftum að þessum réttum,
en allir voru þeir stórkostlegir og
báru matreiðsluhæfileikum vinar
míns gott vitni. Ég sat til borðs með
ungum hjónum og veitti því strax
athygli að maðurinn tók ekki þátt í
þessari upplifun bragðlaukanna.
Hann fékk sér lítinn salatdisk og
borðaði af honum þreytulegt hvít-
kál blandað saman við nokkrar
tómatsneiðar og 4—5 linkuleg vín-
ber. Ég minntist þess þá, að kokk-
urinn hafði eiginlega aldrei kunnað
að búa til salöt. „Þegar ég hætti að
gera stóra gourmet-kjötrétti og fer
að hræra saman salöt eins og nátt-
úrulækningapostuli úr Hveragerði
er ég feigurþ sagði hann stundum.
Ég er á „dœett“
— Af hverju borðar þú ekki
kjötið? spurði ég að lokum þennan
sessunaut minn, nagandi rjúpu-
bein, sem ég velti upp úr feitri sós-
unni og dæsti af vellíðan. — Ég má
það ekki, svaraði maðurinn, ég er á
„dæett“. Hann horfði fýlulega á
rjúpurnar fyrir framan okkur hin
og síðan á salatdiskinn sinn. — Af
hverju? spurði ég, ertu kannski í
einhverjum trúflokki sem borðar
ekki kjöt? — Nei, svaraði maður-
inn, ég er í ætt þar sem hjartasjúk-
dómar eru algengir og auk þess er
ég með alltof háa blóðfitu, svo
læknirinn minn setti mig á sérfæði
til að ná þessu niður. — Já, sagði ég
og horfði á rjúpusósuna, sem gerð
var úr rjúpusoði, olíu, rjóma og
rauðvíni, og hugsaði með mér:
Kannski maður ætti að fara að láta
niæla hjá sér blóðfituna. Þegar
heim var komið lá ég andvaka
nokkra stund, enda máttfarinn af
ofáti og lífsnautnum, og fór þá að
hugsa um blóðfituna og fyrirbyggj-
andi aðgerðir, eins og salatátið á
manninum í veislunni.
Kólesteról og
lípóprótein
Þegar rætt er um áhættuþætti
varðandi hjartasjúkdóma berst tal-
ið fljótlega að blóðfitunni. Það er
vitað, að fitan í blóðinu er í réttu
hlutfalli við þá fitu, sem við látum
í okkur, og tíðni hjartasjúkdóma
fer vaxandi eftir því sem fitan eykst.
Japanir borða fitusnauðan mat og
hafa lága blóðfitu og Iága tíðni
hjartasjúkdóma. Finnar borða
mikið af fitu, hafa háa blóðfitu og
tíðni hjartasjúkdóma er einhver sú
hæsta í heiminum. Þegar rætt er um
blóðfitu er einkum átt við kólest-
eról og þríglyceríða, en auk þess er
talað um ákveðin fitueggjahvítu-
efni eða lípóprótein, sem skipta af-
armiklu máli. Þríglyceríðamæling-
ar segja lítið um áhættu varðandi
hjarta- og æðasjúkdóma, en LDL
(low density lipoproteins) virðist
hafa þýðingu fyrir æðakölkun.
LDL flytur kólesterólið um líkam-
ann og því meira LDL þeim mun
meiri er hættan á æðakölkun.
Kólesteról flyst líka um líkamann
með HDL (high density lipopro-
teins) og magn þess stendur í öfugu
hlutfalli við æðakölkunina. Þvi
meira sem er af HDL í blóðinu,
þeim mun minni líkur eru á hjarta-
sjúkdómum. HDL er því stund-
um kallað góða blóðfitan, en
kólesterólmælingin segir okkur
hvað mest um hættuna svo og hlut-
fallið milli kólesteróls og HDL.
Kólesteról er mælt í milligrömm-
prósentum eða millimolum í lítra.
Yfirleitt er miðað við að kólesteról-
magnið fari ekki yfir 220—240
mg% eða 5,7—6,2 mmol/1. Ef
mæling er hærri verður að reyna að
lækka þá tölu.
Megrun og
breytt matarœði
Besta leiðin til að minnka kólest-
eról í blóðinu er að breyta mataræð-
inu og megrasig. Kólesteról er aðal-
lega í fæðutegundum úr dýrarík-
inu; eggjum, kjöti og fitu. Mettaða
mjólkurfitan, eins og t.d. í smjöri,
rjóma og feitum ostum, inniheldur
mikið af kólesteróli, sem er skað-
legt. Ráðlegt er, að fita sé einungis
30% af heildarhitaeiningunum sem
neytt er, og sérlega þýðingarmikið
er að minnka neyslu mettaðrar fitu
eins og þeirrar sem er í landbúnað-
arfitunni. í staðinn er mælt með að
auka neyslu ómettaðrar fitu úr
jurtaríkinu og borða meira af fiski
og fuglakjöti, grænmeti og ávöxt-
um. Líkamshreyfing er mikilvæg,
þegar lækka á kólesterólmagnið í
blóðinu, bæði megrast menn og
HDL eykst í blóði þegar trimmað
er. Allir sem mælast með hátt kól-
esteról ættu að reyna að ná kjör-
þyngd sem fyrst. Lýsi virðist hafa
þau áhrif að auka HDL og hefur
þannig hagstæð áhrif á kólesteról-
búskapinn. Auk þess er sérlega þýð-
ingarmikið að ráðast til atlögu við
aðra áhættuþætti eins og reykingar
og háan blóðþrýsting þegar kólest-
eról mælist of háft. Þegar áhættu-
þáttunum fjölgar aukast líkurnar á
æðakölkun og hjartasjúkdómum,
svo að kólesterólmælingin ein segir.
ekki alla söguna, en ef aðrir
áhættuþættir eru líka fyrir hendi
verður gildi hennar mun meira. Ef
ekki tekst að lækka blóðfituna með
megrunaraðgerðum og líkamshreyf-
ingu verður stundum að grípa til
annarra ráða eins og að lækka kól-
esterólið með lyfjum, en yfirleitt er
það ekki gert fyrr en í lengstu lög.
Þau lyf sem mest eru notuð til þess
nú eru Questran (kolestyramin) og
Mevacor (Lovastatin).
Hamborgarar og fita
Nokkru síðar hitti ég sessunaut-
inn úr boðinu fina á hamborgara-
stað einum, þar sem hann sat og át
hamborgara með frönskum með
sælusvip. Ég vék mér að honum og
spurði hvort hann væri hættur I að-
gerðunum gegn blóðfitunni. — Ég
er í smápásu, svaraði hann og stakk
upp í sig feitri franskri kartöflu. Við
kvöddumst og hann stóð upp til að
fá sér ábót af kokkteilsósu. — Þetta
líst mér ekki á, sagði ég við sjálfan
mig og fékk mér salatdisk og
„dæett“-kók. Greinilegt var, að
maðurinn hafði sprungið á limm-
inu og gefist upp á megruninni. Að
hann skyldi þá ekki taka sér pásu
þegar við fengum okkur rjúpuna að
hætti Búrgúndara. En sinn er siður-
inn hjá hverri manneskju og mörg-
um finnst vondur matur góður, eins
og vinur minn Gunnar Ingi Gunn-
arsson er vanur að segja.
ÓTTAR
GUÐMUNDSSON 0T
pressupennar
ÁNÆGJULEG JARÐARFÖR
Menn lögðu stundum lík fyrir ut-
an gluggann hjá mér I vetur. Ástæð-
an fyrir þessu var sú, að gangstéttin
var heldur breiðari þarna en annars
staðar I götunni. Það var því hæg-
ara um vik að athafna sig. Sem var
eins gott, því menn hentu ekki lík-
um þarna í hirðuleysi, heldur fylgdi
þessu umstang. Menn brugðu upp
tjaldhimni yfir kistuna, komu fyrir
stólum og borðum og settu upp eld-
hús. Fyrst eftir að ég flutti í þessa
gömlu götu í Singapore snerust at-
huganir mínar á útfararsiðum um
það, hvernig gengið var frá festing-
um á kistulokinu. Þetta er rétt við
miðbaug þar sem náttúran eyðir
sínum efnum á skömmum tíma, og
stundum með fnyk. Áhyggjur af
þessu voru óþarfar, festingar voru
kyrfilegar, og þess utan var reykels-
um brennt í slíku magni, að þefur
hefði varla fundist frá heiðursgestin-
um. Það var alltaf renneri af fólki í
kringum þetta frá því snemma
morguns og fram á nótt. Fólk kom
stundum með reykelsi með sér,
kveikti í þeim og muldraði eitthvað
við kistuna, en á henni var alltaf
stór mynd af þeim sem þarna var
kominn á sinn stað. Mest var þetta
þó endalaus tedrykkja, hrísgrjóna-
át og skraf. Ég skildi lítið af skraf-
inu, því þetta voru Kínverjar, en
ekki Malajar, sem eru mitt fólk
þarna fyrir austan. Það var þó ekki
annað að heyra en menn ræddu al-
mælt tíðindi, og í öllu falli varð ég
ekki var við að menn gerðu mikið
veður út af því að gestgjafinn lá
þarna rotnandi I kistu. Af myndun-
um að dæma var þetta líka allt gam-
alt fólk, sem þarna var kvatt, og rás
atburða því varla óvænt.
Fyrir nokkrum árum sá ég hins
vegar fólk í öðru landi fara til útfar-
ar gamals manns með hávaða og
látum. Þetta var á flugvelli I isl-
ömsku Afríkulandi og svo virtist
sem menn gerðu hópferð, flugleiðis,
I þessa útför og hefur gamli maður-
inn því ekki verið neinn Jón Jóns-
son, eða neinn Achmed Abdulla.
Fólkið réð sér hreinlega ekki fyrir
gráti. Menn og konur, börn og gam-
almenni æddu þarna fram og aftur
með myndir af gamla manninum og
orguðu hástöfum. Menn gerðu
stutt hlé á grátinum til að tékka sig
inn og velja sér sæti í flugvélinni en
tóku svo upp fyrri hætti og hágrétu
alla leið út í vél, þó með stuttu hléi
í fríhöfninni.
Þessi grátur hefur hins vegar ekk-
ert með Múhameð eða hans trú að
gera og sjálfsagt ekki mikið með
þann látna heldur. Þetta þykir bara
rétt þarna og enginn vill syrgja á
rangan hátt. Menn gera það oftast
eftir bókinni. Það myndast vani og
siður og þetta verða í hverju Iandi
eins konar farvegir fyrir tilfinning-
ar tengdar dauðanum. Tilfinning-
arnar geta hins vegar verið misjafn-
ar eftir því hvernig er lifað. Sums
staðar í Indónesíu, til að mynda,
þar sem ég hef verið að flakka svo-
lítið.á síðustu misserum, virðast all-
ir útfarargestir hæstánægðir með
framvindu mála og gera útförina
að léttri samkundu þar sem allir
brosa en enginn grætur. Annars
staðar í því stóra landi má sjá sorg
af því tagi sem við erum vanari.
Hvergi þarna eystra er dauðinn þó
einangraður frá lífinu á sama hátt
og gerist norðar á hnettinum. Mér
hefur verið þetta hugstætt-síðustu
daga, því það blasir kirkjugarður
við glugganum mínum hér í Amst-
erdam.
Hér mæta menn ekki í jarðarfarir
á eigin bílum. Fólk leigir sér svartar
amerískar drossíur sem transport I
útfarir. Líkið kemur I einum sííkum
afturbyggðum bíl og á eftir fylgir
lest svipaðra vagna, sem annars
sjást ekki á götum hér í Hollandi.
Lengd lestarinnar er sennilega góð
vísbending um efnahag hins látna.
Menn geta því tekið sín stöðutákn
með sér allt að grafarbakkanum.
Þar tekur svo annað við, ef rétt er
hermt í góðum bókum, og á þeirri
ferð duga víst dýrir bílar ekki sem
fótabúnaður, né heldur verður
mönnum víst stoð í öðru sem þeir
hafa eytt lífinu í að sanka að sér.
En svo maður haldi sig áfram
hérna megin grafar, þá er rétt að
bæta því við, að Hollendingar hafa
frjálslegri skoðanir á rétti manna til
dauðans en annað fólk. Hér í landi
er sagt, að sex af hundraði allra
manna endi líf sitt fyrir eigin at-
beina eða að ákvörðun sinna nán-
ustu. Annars vegar er þarna um að
ræða fólk, sem hefur enga heila-
starfsemi eftir slys eða sjúkdóma,
og hins vegar fólk, sem fær lækna
til að gefa sér inn eitur. Slík tilfelli
eru sögð skipta tugum á hverjum
degi og þúsundum á ári hverju.
Læknar gera þetta ekki nema til
komi mjög eindregin ósk þess sem
vill deyja, samþykki einhverra af
hans nánustu og að engar Iíkur séu
til ánægjulegs lífs viðkomandi.
Oftast er þetta fólk á síðustu stigum
krabbameins eða annarra sjúk-
dóma sem leika líkamann illa áður
en til dauða dregur. Fólk sem tekið
hefur þátt í dauða ástvina sinna
hefur sumt hvert sagt þetta reynslu,
sem hafi gefið síðustu vikum hins
látna meiri frið og dýpt en fannst í
lengri tímabilum lífsins, þegar lifað
var af gömlum vana. Það er i sömu
veru og gamall Malaji sagði eitt
sinn við mig, þegar hann útskýrði
kátínu manna við jarðarför eldri
manns. Hann sagði, að sá maður
hefði ekki óttast dauðann, því hann
hefði verið ánægður og hefði aldrei
langað að eignast neitt. Maður sem
vill eignast hluti, bætti hann við,.
tapar tvisvar; vont líf og vondur
dauði.