Pressan - 10.09.1992, Qupperneq 30

30
FIMMTUDAGUR PRESSAN 10. SEPTEMBER 1992
smáa
letrið
T
Það er löngu þekkt staðreynd að
íslendingar eru bölvaðir fasistar
inn við beinið. Þeir sem efast um
það geta hlustað á þjóðarsálina.
Reglulega leggur fólk þar til að
þeir sem hafa gert eitthvað á hlut
þess eða annarra verði hýddir
opinberlega, settir í gapastokk
eða einfaldlega skotnir. Sömu-
leiðis vill fólk að allur andskot-
inn verði bannaður, frjáls verð-
lagning verði afnumin og stýrt að
ofan, innflutningur á þeim vörum
sem þaö hefur persónulega ekki
efni á verði bannaður og þar
frameftir götunum. Annað fasískt
element í þjóðinni sem útvarpið
hefur dregið fram í dagsljósið er
löngunin til að njósna um ná-
granna og kjafta frá ef hann gerir
eitthvað af sér. í hámarki um-
ferðarmenningarbyltingarinnar
lá fólk í símanum hjá útvarps-
stöðvunum og kjaftaöi frá Skod-
anum sem gaf ekki stefnuljós,
Hondunni sem fór yfir á rauð-
gulu og Fordinum sem vék ekki
nógsamlega fyrir grey hjólreiða-
manninum. Þegar umferðar-
menningarbyltingin hefur hjaðn-
að (ef til vill gerðu hraðahindran-
ir með tuttugu metra millibili
hana óþarfa) hefur fólk einbeitt
sér að því að kjafta frá þjónum
sem báðust ekki afsökunar þegar
þeir helltu kaffi yfir gestinn,
kassadömum sem gáfu ekki af-
slátt eftir að hafa verið staðnar að
því að gefa vitlaust til baka og
svo framvegis.
En hvergi má greinilegar finna
fasíska taug þjóðarinnar en í hús-
reglum í fjölbýlishúsum. Ef fólk
færi eftir þeim í einu og öllu
væru þessi hús í raun óíbúóar-
hæf. Það má ekki heyrast múkk
eftir klukkan tíu á kvöldin og ef
fólk vill halda upp á sextugsaf-
mæli sitt þarf það að sækja um
þaó til nágranna sinna. Börn
mega ekki hlæja á göngum og
stigum. Bannað er að hengja
þvott út á snúrur nema milli
klukkan tíu og fjögur (ef þvottur á
að ná að þorna á þessu tímabili
þarf tólf vindstig og átján stiga
hita). Svona má lengi telja. Þeim
sem vilja kynna sér málið betur
er bent á að fara í einhverja
blokk og lesa reglurnar. Þær eru
yfirleitt það fyrsta sem blasir við
gestum þegar þeir ganga inn.
Það er auðvelt að gera sér í hug-
arlund hvernig svona reglur
verða til. íbúarnir setjast niður til
að smíða reglur og taka hlutverk
sitt alvarlega. Þeir rembast við að
búa til reglur um allt og ekkert.
Þeg. r upp er staðið eru komnir
þrjátíu og sex tölusettir liðir á
blað sem ná yfir allt sem ein-
hvern tímann hefur farið í taug-
arnar á sérhverjum íbúa hússins.
Það er nóg að einhver segi að
honum leiðist þegar fólk er að
þvo þvott frameftir öllu kvöldi —
þá er það bannað. Ef einhver
segir að börnin leiki sér í lyftunni
— þá er þeim bannað það.
Og niðri við Austurvöll sitja 63
atvinnuhúsfélagsfundarmenn og
rembast við að hugsa um eitt-
hvaö sem hollt væri að banna.
MORGUNBLAÐIÐ/REUTER
sniilingurmn v<
Kasparov m
ari segir að:
tapað goðs
Fischer f'o
tefla í Svarí
Fni bamsí
|smeist-
Ihöfuxn
n þegar
fturað
jlalandi.
ri hefur
sig uiulír anna
manna v
lög. Hða er h
kannski ölóður
■■

Bobby Fischer er ekki bara
skákmaður. Hann er þjóðsaga í
lifanda lífi. Og kannski er hann
fremsti skákmaður sögunnar, að
minnsta kosti er það skoðun hans
sjálfs. Skákferill hans er stuttur, en
afburða glæsilegur. Hann varð
stórmeistari fimmtán ára, slíkt
hefur enginn leikið eftir nema
ungversk yngismær, Judith Polg-
ar. Síðustu fimm árin áður en
hann háði einvígið við Boris Spas-
skí í Laugardalshöll er hinn mikli
veldistími Fischers. Þá tefldi hann
201 skák, tapaði aðeins átta, gerði
59 jafntefli, en vann 134. Þó stóð
hann ekki í minni stórræðum en
einvígjum við helstu skákmenn
samtíðarinnar: Spasskí, Bent Lar-
sen og Tigran Petrosian. Samt
byggist frægð hans ekki nema á
700 skákum í allt. Það þykir ekki
mikið.
Robert James Fischer er fæddur
í Chicago 9. mars 1943 og er því
49 ára að aldri. Foreldrar hans
voru flóttamenn frá Þýskalandi
nasismans. Móðir hans, Regina,
var vissulega gyðingur, líklega
rann líka gyðingablóð í æðum
föður hans. Foreldrar Bobbys
skildu þegar hann var tveggja ára
og hann varð effir hjá móður sinni
og systur, sem er fimm árum eldri
en hann.
Bobby var ekki beinlínis undra-
barn, en bætti það upp með mik-
illi ástundun og einbeitingu. Og
hann þoldi ekki að tapa. Það fór
fjótlega að verða ljóst að í Banda-
ríkjunum stóðust honum fáir
snúning. Aðeins fjórtán ára sigr-
aði hann á meistaramóti Banda-
ríkjanna með talsverðum yfir-
burðum. Hann öðlaðist rétt til að
tefla á millisvæðamótinu í Port-
oroz 1958 þar sem sterkustu skák-
menn í heimi tefldu um sex sæti á
áskorendamóti. Fischer var kok-
hraustur, þótt hann væri aðeins
fimmtán ára. Við vantrúaða
blaðamenn sagði hann:
„Ég get gert jafntefli við stór-
meistarana og svo eru þarna
nokkrir aumingjar sem ég vinn
léttilega!“
Og það gekk eftir. Fischer varð í
5.-6. sæti ásamt Friðriki Ólafssyni
og varð stórmeistari. Hann vann
sér líka rétt til að tefla á áskor-
endamótinu, en þegar þangað
kom hafði hann ekkert í Sovét-
mennina Tal, Petrosjan, Smyrslov
og Keres að gera. Ekki enn.
UNGUR ÁSTMÖGUR SKÁK-
LISTARINNAR
Það er um þetta leyti að menn
fara fyrst að gera sér grein fyrir því
hversu sérlundaður Bandaríkja-
maðurinn ungi var. Hann fór í
bullandi uppreisn gegn móður
sinni, sem fram að þessu hafði
stutt við bakið á honum. Hann
svaraði ekki símtölum frá henni,
tók að búa á hótelherbergjum og
hætti að sækja skóla
— þótti það vita þýðingarlaust.
Síðan þá hefur hann talað af fullri
fyrirlitningu um móður sína, gyð-
ingaþjóðina sem þau eru komin af
og reyndar flestallar konur. Ulugi
Jökulsson blaðamaður, sem hefur
skrifað mikið um skákmeistara og
framferði þeirra, segir í útvarps-
þætti um Fischer:
„Hann fann brátt að skákin átti
svo vel við hann, hún klæddi
ómótaðan og ugglaust óöruggan
persónuleika hans svo vel að hún
varð eins og hluti af honum sjálf-
um, hún varð hann og hann
kenndi sjálfum sér að fýrirlíta
venjulega dauðlega menn sem
voru ekki í jafnnánum tengslum
við skákgyðjuna og hann þóttist
vera. Hann varð ástmögur skák-
listarinnar og enginn mátti kom-
ast milli hans og hennar. Þeim
mönnum sem gerðust svo djarfir
að reyna þurfti að sigrast á, beygja
þá í duftið, sýna þeim bver væri
sterkastur.
RÚSSARNIR SVINDLA!
Um og upp úr 1960 var ljóst að
í skákheiminum voru tvö stórlið.
Annars vegar Sovétmennirnir,
dyggilega studdir af valdamönn-
um, hins vegar Fischer sem reri
einn.
Árið 1962 sigraði Fischer á
millisvæðamóti í Stokkhólmi og
komst aftur á áskorendamót.
Hann var fullur sigurvissu. En
þegar á hólminn kom reyndust
Rússamir honum sterkari. Fischer
varð í fjórða sæti, á eftir Petrosjan,
Geller og Keres. Bandaríkjamað-
urinn, sem enn var ekki tvítugur,
gekk af göflunum. Hann sakaði
kommana um svindl. Þeir hefðu
gert þægileg jafntefli milli sín, en
beitt sér af öllum kröftum gegn
honum. Þeir gerðu jafhtefli, hann
tefldi alltaf til sigurs.
Fischer fór í fýlu og ætlaði ekki
framar að vera peð í samsæri Sov-
étmanna um þennan einskis
verða heimsmeistaratitil. Hann
lokaði sig af og tefldi ekki nema
heima í Bandaríkjunum, eða eins
og Illugi Jökulsson segir í áður-
nefndum útvarpsþætti:
„Fischer fór þá algengu leið
hæfileikaríkra og ófélagslyndra
einfara að gera í rauninni hvað-
eina til að auka einangmn sína og
sérstöðu, beinlínis í þeim tilgangi
að efla andstöðuna gegn sér, slá
um sig hring hvæsandi fjand-
manna, í huga sér, ef ekki í alvöru,
svo það var sama hvert hann lagði
sínu andlega sverði, alls staðar
varð andstæðingur fýrir.
ÓVINUR í HVERJU HORNI
Fischer sá semsagt óvini út um
allt, en mestur andstæðingur var
þó sovéski skákskólinn. En auð-
vitað var hann að mörgu leyti
verstur óvinur sjálfs sín og í
flóknu sálarlífi hans toguðust á
taumlaus metnaðargimi, óbilandi
sjálfstraust og móðgunargirni sem
stappaði nærri ofsóknarbijálæði.
Hann tefldi lítt á mótum og það
var ekki fyrr en 1967 að hann fór
að mjaka sér aftur í átt að heims-
meistaratitlinum. En þá varð
hann aftur móðgaður og dró sig í
hlé.
En í áskorendaatlögunni sem
hófst 1970 dró hann ekki af sér.
Hann tefldi einvígi við Rússann
Mark Taimanov og vann 6-0.
Bent Larsen skildi hann eftir í sár-
um eftir 6-0-sigur. Þá var næstur
jafntefliskóngurinn Petrosjan,
fyrrverandi heimsmeistari. Fi-
scher vann fyrstu tvær skákirnar
og hafði þá unnið 20 skákir í röð
gegn sterkum stórmeisturum,
sem líklega er einstætt afrek. Svo
kom smábakslag, en að lokum
vann Fischer Armeníumanninn
61/2-2 1/2.
REYKJAVÍK1972
Nú stóð ekkert í vegi Fischers
lengur nema heimsmeistarinn
Boris Spasskí. Áður en kom til
einvígis þeirra í Laugardalshöll
1970 hafði Fischer aldrei unnið
Spasskí og reyndar hafði hann
hrósað Rússanum og talið hann
með tíu bestu skákmönnum allra
tíma.
f aðra röndina var einvígið
glæsilegt sjónarspil, í hina röndina
var það hálfgerður skrípaleikur.
Það var eins og stórveldin tvö
væru að mætast í eigin persónu;
Spasskí var eins konar fangi sov-
ésku skákvélarinnar og leið illa,
Fischer fór hamförum og gerði
ótrúlegustu kröfur. Hann hótaði
hvað eftir annað að taka ekki þátt.
Hann gat ekki fellt sig við skák-
borðið og heimtaði að því yrði
breytt, hann vildi fá sundlaug
undir sjálfan sig, hann leyfði kvik-
myndatökur en bannaði þær svo
vegna suðsins í vélunum. Allt var
látið eftir Fischer, Spasskí, sjálfur
heimsmeistarinn, lenti ósjálfrátt í
aukahlutverki — rétt eins og
hann gegnir nú í Svartfjallalandi.
Fischer tapaði reyndar fyrstu
skákinni. Hann lét ekki sjá sig í
annarri skákinni. Staðan var 2-0
Spasskí í viL En hann komst held-
ur ekki lengra. Þriðja skákin var
tefld í bakherbergi að kröfu Fi-
schers, hana vann hann með til-
þrifum. Og eftir fimmtu skákina
kom í ljós að Spasskí var ekki
nema skugginn af sjálfum sér. Fi-
scher bryddaði á nýjungum, tefldi
áreynslulítið og af hugmynda-
auðgi, nýtti sér frumkvæði og átti í
engum vandræðum með að ein-
beita sér. Spasskí tefldi linkulega,
þorði ekki að taka áhættu og lék af
sér reglulega.
Fischer var semsagt í miklum
sigurham; síðar skrifaði Anatolí
Karpov heimsmeistari að mikill
hamagangur sem gjarnan var í
kringum Fischer hafi haft slæm
áhrif á andstæðinga hans. Hann
hafi einfaldlega komið því til leið-
ar að þeir tefldu oft undir getu,
slík voru lætin og sigurviljinn.
Líklega er nokkuð til í því.
Bobby Fischer stóð uppi krýnd-
ur og óumdeildur heimsmeistari
eftir einvígið. Spasskí var svín-
beygður og hefur augljóslega og
að eigin sögn ekki verið samur
maður eftir. Fischer hætti að tefla
opinberlega.
HEIMSMEISTARATITLI
GLATAÐ
Að loknu einvíginu var Fischer
hróðugur og sagði þetta mikil-
vægan sigur yfir Rússunum, sem
hefðu notað titilinn í áróðurs-
skyni. Vísast var hann að þóknast
blaðamönnum og löndum sínum
sem heima sátu — því auðvitað
var þetta persónulegur sigur hans,
sem hann hafði unnið af eigin
rammleik. Hann sagðist líka ætla
að fara að uppgötva konur. En
það kom fljótt í ljós að stórlæti
hans fyrirmunaði honum að
hegða sér eins og venjulegur
heimsmeistari. Hann hætti að
tefla á mótum, taldi það leiðinlega
tímasóun, og fór að gera enn ein-
strengingslegri kröfur en áður.
Það voru þessi skilyrði hans
sem ollu því að heimsmeistaratit-
illinn gekk honum úr greipum
1975. Fischer sendi Max Euwe,
forseta FIDE, bréf þar sem hann
afsalaði sér titlinum. Á milli lín-
anna töldu menn sig lesa að hann
áliti sig heimsmeistara samt sem
áður; nýskeð hefur fengist stað-
festing á þvf. Karpov var krýndur
heimsmeistari. Fischer kallaði FI-
DE „bófaflokk“.
f áðurnefndum útvarpsþætti
segir Illugi Jökulsson um þessa at-
burði: „Skákin var svo sannarlega
allt líf hans, öll tilvera hans snerist
um skák og hann hafði alla ævina
barist til að ná valdi á þessari
flóknu list. Hann hafði agað og
skólað sína eigin óstýrilátu hæfi-
leika miskunnarlaust og hann
hafði sigrast um síðir á ofurvaldi
sovéska skákskólans. Hann var
sterkasti skákmaður heims, ef til
vill sterkasti skákmaður sögunn-
ar, heimsmeistari. Fischer hlaut
að h'ta svo á að heimsmeistaratit-
illinn væri hérumbil persónuleg
eign hans, hluti af persónu hans
og sál og aðrir hefðu engan rétt til
að ráðskast með það undir hvaða
skilmálum hann legði sálu sína að
veði er verja skyldi titilinn dýr-
mæta.“
GOÐSÖGNIN MAGNAST
Á 19. öld kom bandaríski skák-
snillingurinn Paul Morphy til Evr-
ópu, lagði alla skákmeistara að
velli, fór aftur heim og tefldi ekki
ffarnar. Fischer hefur alla tíð dáð
þessa rómantísku og ævintýralegu
persónu og lengi vel leit út fyrir að
þessi yrðu líka örlög hans. Svo
verður greinilega ekki effir einvíg-
ið umdeilda í Sveti Stefan, enda
segir sjálfur Kasparov heims-
meistari að aðdáendur Fischers
séu búnir að tapa goðsögninni um
hann.
En goðsögnin lifði góðu lífi þau
tuttugu ár sem Fischer tefldi ekki
og sást varla á almannafæri. Við
og við bárust fréttir um að hann
hefði teflt leynileg æfingaeinvígi,
vísast vóru þær ósannar. Peninga-
menn báru í hann víurnar og
vildu fá hann til að tefla, en Fi-
scher lét sér fátt um finnast. Það
var ljóst að hann ræddi annað
veifið við Spasskí, en einkennileg
vinátta tókst með þeim eftir ein-
vígið — kannski af því þeir skildu
báðir einsemdina sem því fýlgdi.
Það fréttist að hann væri með-
limur í sértrúarsöfnuði, sem jafn-
vel biði heimsendis. Og 1981
komst hann í fféttimar, fúlskeggj-
aður og nær óþekkjanlegur, þegar
Iögregla í Pasadena í Kaliforníu
handtók hann fyrir misskilning,
hélt hann vera bankaræningja. Fi-
scher varð svo mikið um þessa
„niðurlægingu“ að hann skriaði
bækling þar sem hann lýsti pynt-
ingunum sem hann sætti af hendi
lögreglunnar og hélt því fram að
gerðar hefðu verið tilraunir til að
heilaþvo sig. Margir töldu að Fi-
scher væri orðinn endanlega
btjálaður.
Og kannski er hann það, að
minnsta kosti að vissu leyti, þessi
sköllótti, fúlskeggjaði og holdugi
miðaldra maður, sem ákvað að
snúa aftur og valdi til þess hring-
iðu mesta ófriðar sem geisað hef-
ur í Evrópu í næstum fimmtíu ár.
Með því býður hann heiminum
enn einu sinni birginn, rétt eins og
serbneskir gestgjafar hans —
menn eru spenntir yfir þessum at-
burðum, en fæstir tiltakanlega
hrifnir. Til þess hafa Serbar of
margt á samviskunni.
Og hann, sem verður að teljast
gyðingur sjálfur, leggur enn sömu
fæð á gyðinga og forðum — eða
eins og Illugi Jökulsson segir í út-
varpsþættinum sem áður hefur
verið vitnað í:
„Slíkt og þvílíkt bendir náttúr-
lega umfram allt til þess hversu
ákveðinn Fischer er í að afneita
uppruna sínum, móður sinni og
þjóð sinni, til að leggja á það
áherslu að hann standi einn,
óstuddur og umfram allt almátt-
ugur.“
Bobb
ogg