Pressan - 17.12.1992, Qupperneq 12

FMj£UDAGURP£CSSANRDESEMBER1992
B Æ K U R & PLÖTUR
B 12
Ferill Þorsteins frá Hamri og nýja bókin hans
LEYSINGAR
ÞORSTEINN FRÁ HAMRI
SÆFARINN SOFANDI
IÐUNN, 1992
★★★★
BÞorsteinn frá Hamri er
skáld sem breytist hægt
og sígandi. Það er mjög
mikil samfella í öllu hans höfund-
arverki, hann tekur ekki fyrir
ákveðin viðföng í hverri bók og
lýkur við þau heldur ganga stefin,
myndimar og íhugunarefni langs-
um eftir ferli hans, skjóta upp
kollinum hér og þar, stundum
umbreytt og yfirleitt á einhvern
hátt ný. Þetta hefur í för með sér
að heildarverk Þorsteins hefur
meira gildi en einstakar bækur,
hvert verk er mikilváegara sem
brot af æviverkinu en sem af-
markaður og lokaður merkingar-
heimur. Neikvæða hliðin á þessari
aðferð er að skáldið á það til að
endurtaka sig um of. Þorsteinn er
þekktastur fýrir að vera nokkurs
konar tengiliður íslenska nútíma-
ljóðsins við gamla orðlist og til-
veru fyrri alda, að því leytinu til
hefur hann dýpstar rætur þeirra
núlifandi skálda sem yrkja sam-
kvæmt fagurffæði tuttugustu ald-
arinnar. Sæfarinn sofandi er
reyndar óvenju sparsöm á beinar
tilvísanir í þjóðarsögu og bók-
menntir, þetta er persónulegasta
bók skáldsins síðan Spjótalög á
spegil kom út fýrir tíu árurn og sú
besta líka, að mínu áliti.
Spjótalög á spegil er sú af bók-
um Þorsteins sem mestu skilin
hefur markað á ferli hans. Ef und-
anskildar eru tvær fyrstu bækur
hans þar sem hann er að leita að
rödd sinni þá var hann fram að
Spjótalögunum fyrst og fremst til-
vistarskáld sem orti fyrir munn
okkar allra, upplifði vá og glamur
tímanna og leitaði að menningar-
legum rótum „sem fslendingur",
ekkert frekar sem Þorsteinn Jóns-
son frá Hamri. Ég á ekki við að til-
finningarnar sem er að finna í
ljóðunum hafi ekki verið sannar,
þvert á móti; við getum kallað
þetta einkenni á ljóðlist Þorsteins
hlédrægni, þó væri öllu nær að
kalla það samkennd. Með Spjóta-
lögunum birtist hann sem ber-
skjaldaður einstaklingur, orti um
þjáningu, ugg og einangrun, gekk
nálægt sjálfum sér og komst með
því nær okkur lesendunum, sem
erum einstaklingar líka. Eftir þá
bók hefði maður getað haldið að
orðið „ég“ hefði fengið algjörlega
nýja merkingu í bókum Þorsteins,
en það reyndist ekki vera. f næstu
ljóðabók sinni, Nýjum ljóðum,
nýtti hann sér reyndar áunnið
frelsi til að vera einskis fulltrúi en
orti líka ljóð í sínum gamla anda,
heimsósómakvæði og sjálfshæðin
ljóð sem reynast vera skot á les-
andann. Svipað gildir um þær
tvær bækur sem á eftir komu,
Urðargaldur og Vatns götur og
blóðs, þar er farið bil beggja, ljóð-
in eru ýmist almenn eða einstök,
sprottin af umhugsun eða upplif-
un. Kannski eru þessir pólar í
ljóðum Þorsteins að nálgast núna,
gegnum nýja tegund af ópersónu-
leika, nýjan mannlegan samnefh-
ara sem ég veigra mér við að kalla
trúarlegan en veit þó að hefúr eitt-
hvað með eilífðina að gera, eilífð-
ina og tímann. Þorsteinn orti áður
um skynjun mannsins á þeim
tímum sem hann lifði, nú virðist
hann stefna í þá átt að yrkja um
grunnþætti tilverunnar, um tím-
ann og skynjunina.
Silja Aðalsteinsdóttir hefur í rit-
dómi um Vatns götur og blóðs
bent á dulhyggjuna sem er að
finna í þeirri bók, ákveðna löngun
til að opna hliðin fýrir hinu yfir-
skilvitlega í Iífinu; ég held að
þennan nýja þátt í ljóðheimi Þor-
steins megi auðveldlega rekja aft-
ur til Nýrra ljóða og eflaust lengra
aftur; ef út í það er farið má heyra
einhverjar slíkar hugmyndir óma í
nöfnum þriggja síðustu bóka Þor-
steins: Urðargaldur, Vatns götur
og blóðs, Sæfarinn sofandi, þetta
eru allt svolítíð dulúðug nöfn,
meðan nöfn einsog Veðrahjálm-
ur, Fiðrið úr sæng Daladrottning-
ar og Spjótalög á spegil eiga skáld-
skapargildi sitt að þakka öðrum
eiginleikum. Nokkur lykilhugtök í
þeim yfirskilvitlega þræði sem
Þorsteinn virðist vera að flétta inn
í verk sitt gætu verið „eilífðin í
hinu hverfúla andartaki“, „skáld-
skapurinn sem leið til að sigrast á
ofúrafli tímans" og í framhaldi af
því einhvers konar „nýtt vor lífs-
ins“ sem virðist hilla undir í litlum
vitrunum þegar skynjunin og
sköpunin hefja manninn upp fýrir
þann þungbæra veruleika sem
skáldið Þorsteinn hefúr aldrei gert
tilraun til að fegra. Strax í Nýjum
ljóðum er Þorsteini hugleikinn
máttur ljóðsins yfir tímanum: „Þú
sest við að yrkja og þú verður lítill
drengur" — og í öðru ljóði um
ljóð í Urðargaldri lýsir hann
leiðslu hins yrkjandi skálds sem
stundarkorn er statt „í ómvana
tómi þarsem ekkert bærist né líð-
ur“ og í þessu ástandi er hann
„gagntekinn grufli um tímann —
hvort hann sé til“. Annars vantar
ekki að til mótvægis þessum upp-
Ijómunum sálarinnar, sem Þor-
steinn, trúr sínum háttum, tæpir
mjög varlega á, komi angurvær
vissa um fánýti þeirra, hve von-
laust það sé í rauninni að „sigla
utan við andrá sína“. Skáldið
gleðst ekki einsog mystískir höf-
undar yfir samneyti við almættið í
einhverri mynd heldur undrast að
„þrátt fyrir allt“ er eitthvað sem
birtist manninum á hverfulum
andartökum, eitthvað sem hefur
hann upp yfir jarðbundna
mennsku sína um leið og það
opnar einhverslags undirgöng
milli fortíðar og nútíðar.
í Sæfaranum sofandi er hún til
staðar vonglöð vitneskjan um
þessi andartök, því þótt skáldið
eigi „hálft um hálft í vændum að
verða lostinn, af loftanda kannski,
í hnakkann“ kemur það oftar fýrir
í þessari nýju bók Þorsteins að
það sem lýstur hann sé glampandi
fortíðin, ekki í líki minninga held-
ur í einskonar dulrænni endurlif-
un. f þessu sambandi má hafa yfir
einkennisorð fýrsta hlutans: „Mig
gildir einu hvaðan ég legg upp: ég
kem þangað aftur,“ tilvitnun í
Grikkjann Parmenídes sem Þor-
steinn lætur rætast í tíma frekar
en rúmi. í ljóðinu Stjörnu undrast
skáldið til að mynda að fá að sjá
aftur stjörnuna sem „tindraði
forðum í tæmdu nóvemberglasi“,
sjá hana „hvert sem hann lítur“ og
það „án glasa“ nú „árum síðar, í
aprílhörkunum" — hefðbundn-
um tákngildum árstíðanna er
snúið við, því þvert gegn lögmáli
tímans er vor lífsins komið til
skáldsins. f öðru ljóði felur síð-
degið í sér „augu síðan áður
laungu og jafn tær sem þá“ og í
þessum augum rís upp úr „týndri
gröf‘ sinni „þrenning sýknar, leit-
ar og leikja". Þetta er ekki endurlit
heldur upprisa barnæskunnar. f
ljóði um „ævirnar" gerir Þor-
steinn meir að segja létt grín að
vangaveltum sínum um afstætt
eðli tímans, ævirnar sem „falla í
manns hlut“ eru allar bráðlifandi
og rífast um yfirráðin eða athygl-
ina, en þegar skáldið læsir þær
inni, afmarkar sig við núið, finna
gestir að eitthvað vantar upp á að
gestgjafinn sé heima og eru fljótir
að láta sig hverfa.
Endurkoma hins liðna tengist á
margvíslegan hátt mest áberandi
tákni bókarinnar, sem er vatn,
sérstaklega rennandi vatn; sjórinn
er líka nálægur en gegnir öðru
hlutverki, tengist huglægum sigl-
ingum. Þorsteinn hefúr oft ort um
vatn, stundum um læki og ár sem
tákn ævinnar, einsog í framhaldi
af vísuorðunum frægu um ósinn
og uppsprettuna. Hér er tákngild-
ið hvergi svo einfalt og í nokkrum
af áhrifamestu ljóðum bókarinnar
er vatnið leysingavatn. ís og snjór
eru hefðbundin tákn dauða,
merkisberar vetrarins, og iðulega í
ljóðum Þorsteins hefur verið hægt
að líta á frosið vatn og snjó sem
tákn andlegs dauða og þunglynd-
is, en hann hefúr líka beðið skafla
að geyma minningar, varðveita
þær í frosnum tíma. f bjartsýnni
ljóðum Sæfarans sofandi finnst
manni að dauður tími hafi bráðn-
að og flæði nú að skáldinu; leys-
ingarnar í ljóðinu „Óp úr flóðinu“
eru ekki hættulausar, það er „tví-
sýnt um líf‘ þegar „eining þúsund
leysingarlækja“ brýtur niður
„virkið hlaðið úr heift og sorta“ og
flæðir yfir „ósána akra þíns
hjarta“, en þegar vatnið „sígur í
sólþyrsta jörð sálar þinnar“ fer
ffam einhver endurnýjun lífdaga,
þungum krossi er létt af jörðinni
og Þorsteini finnst óhætt að segja
„vertu nú hraustur!" einsog Jónas
í Alsnjóa. Sá „þú“ sem skáldið
ávarpar þarna og víðar 1 bókinni
er hann sjálfur, ópersónugerður
um eitt stig, hann sjálfúr en alveg
eins einhver annar; maður gæti
haldið að Þorsteinn væri þama að
yrkja fyrir hönd annarra á sinn
gamla máta en ég held að svo sé
ekki: hér er kveikjan einstaklings-
bundin upplifún sem lesandanum
er boðið að taka þátt í, áður reyndi
Þorsteinn að tjá sameiginlega
reynslu eða gildi sem hann tók á
sig einsog kross eða veifaði einsog
fána.
En vamið getur líka tekið á sig
eindregnari mynd lífshættunnar,
einsog fljótið í ljóðinu „Það“ sem
torveldar leit mannsins, kemur í
veg fýrir að hann nái sambandi
við þann sem á með honum sam-
eiginlegan mennskan kjarna,
ónefnanlegt „það“ sem er „í
manni, inni í manni, lítið og fer
með löndum“; hið ógnvænlega
fljót í því ljóði vonast eftir mann-
eskju að gleypa, hljóðar og muldr-
ar til skiptis: „Manninn vantar!"
sem mun vera tilvísun í orð
manndrápsfljóts úr þjóðsögum
Sigfúsar Sigfússonar.
Ég er stutt kominn með bókina,
enda svosem ekki von á öðru.
Hún er ekki mjög löng en af því að
Þorsteinn yrkir einsog ég sagði áð-
ur ekki lokaðar bækur þá er margt
í henni. Þetta er þunglyndislegra
verk en hér kemur ff am, til dæmis
fjallar titilljóðið um sæfara sem
hefur sofnað í öruggri höfn en
vaknar á reki í óreiðu „blóðugs
hafs“ og finnur að það er „tóm til
að spyrja" en „um seinan að
svara“. Þarna og víðar er haldið
áffam hugleiðingum um hverfúl-
leika lífsins, áberandi í Urðar-
galdri. Það bregður aðeins fyrir
ádeilu á yfirborðsmennsku, en þó
blessunarlega lítið: Þorsteinn er
held ég búinn að segja allt sem
þarf um það efni og nóg að tæpa á
því einsog hér. Einstaka kvæði er
mér óskiljanlegt, einsog oft áður í
bókum Þorsteins. Ég er reiðubú-
inn að taka á mig sökina á því en
grunar samt að skáldið eigi hana
að einhverju leyti sjálft. Þetta er
ekki merkingarfælni nútímahöf-
undar heldur ofdul dróttkvæða-
skálds. Þorsteinn skrifar alltaf fal-
legan texta, það vita þeir sem ein-
hvern tímann hafa gluggað í fýrri
bækur hans, og Sæfarinn sofandi
er engin undantekning þar á. Stíll
hans nær gjarnan að sameina há-
tíðleika og einlægni einsog prúð-
búinn sveitamaður um jól, en úfn-
ar svo allur og harðnar þegar
kaldhæðnar hugleiðingar sækja á
skáldið. Hér er ástríðuþunginn
meiri en oft hefúr verið og fátt um
hina hvassari drætti.
Bókin er skemmtilega þung í
hendi, einsog til merkis um að
orðin 1 henni séu fjarri því að vera
léttvæg, en skýringin er nú víst sú
að pappírinn er satt að segja í
þykkara lagi. Uppsemúig og hlut-
föll eru alveg einsog þau eiga að
vera og á kápunni er fallegt mál-
verk eftir Jóhannes Geir.
P.S. Ég hef leyft mér að snið-
ganga línuskiptingar í ljóðabrot-
unum hér að ofan. Ég vona að
skáldið og aðrir fyrirgefi mér þá
aðferð.
Jón Hallur Stefánsson
Verk Þorsteins
frá Hamri
UÓÐ
í svörtum kufli, 1958
★★
Það er rómantískur og ofurlítið
þunglyndislegur blær yfir þessari
fyrstu bók ungs höfundar. Flest
kvæðin styðjast við hefðbundna
hætti og tök skáldsins á þeim eru
þegar óaðfinnanleg.
Tannfé handa nýjum heimi,
1960
★★
Ýmsar tilraunir. Hér leggur Þor-
steinn grunninn að stílblöndu sem
hefur dugað honum síðan: stuðluð
Ijóð og léttrímuð í bland við frjáls-
ari hætti og prósaljóð.
Lifandi manna iand, 1962
★★★
Útlínur skýrast. Frá rómantískum
bakgrunni sker sig tilvistarskáld.
Þorsteinn yrkir um vegferð manns-
ins ,á viðsjárverðum tímum".
Langnætti á Kaldadal, 1964
★★★★
Athvglin beinist nú fyrst og fremst
að íslendingnum, skáldið yrkir fyrir
hönd okkar allra, rannsakar kjarna
íslenskrar tilveru gegnum sjálfan
sig og tungumálið.
Jórvík, 1967
★ ★★
Eðlilegt framhald. Vegferð hins ís-
lenska manns tengist baráttu, nær-
tæku stefi á þessum árum. Siðferð-
isleg gagnrýni þyngist en verður
aldrei klén, Þorsteinn talar aldrei
niður til samferðamanna sinna.
Nokkuð um þjóðleg minni, og
reyndar biblíutilvitnanir.
Veðrahjálmur, 1972
★★★
Markvissari notkun á tilvitnunum í
gamlar íslenskar bókmenntir og
sögu. Skáldið horfir á nútímann í
Ijósi gamalla minna, vitnar um nið-
urlægingu og reisn mannsins með
vísun til sögu og landslags.
Fiðrið úr sæng Daladrottning-
ar, 1977
★ ★★★
Ein frjóasta bók Þorsteins. Hér leitar
hann mannsins gegnum þjóðsög-
una, einsog nafn bókarinnar bendir
til, en þó fy^st og fremst gegnum
landslagið. Niðurstaðan er hlýlegri
en áður. Einnig finnur Þorsteinn
leið til nýrrar og persónulegri sjálfs-
tjáningar, m.a. gegnum meta-
póesíu, Ijóð um Ijóðagerð.
Spjótalög á spegil 1982
★ ★★★
Hér er sjálfstjáningin lausbeislaðri,
skáldið er einskis fulltrúi. Athyglis-
vert er að um leið tekur Þorsteinn
stífar í bragtaumana.
Ljóðasafn, 1984
★ ★★★
Átta bækur. í þeim öllum eru frá-
bær Ijóð, aðeins mismörg í hverri.
Nýljóð, 1985
★ ★★
Blanda af persónulegum Ijóðum
og hugleiðingum um eðli manns-
ins og tímanna. Sá menningarlegi
uppruni sem skáldið fjallar um
tengist nú meira æskuminningum.
Urðargaldur, 1987
★ ★★★
Heilsteypt verk þar sem hið ein-
staka og hið almenna eru í góðu
jafnvægi. Vitundin um hverfulleika
lífsins er hér áberandi stef.
Ljóð og myndir, 1988
með Tryggva Ólafssyni
Vatns götur og blóðs, 1989
★★★
Skáldið spinnur áfram ýmsa þræði.
Blönduð bók og mikil gerjun í
henni.
PRÓSI
Skuldaskil, 1963, þættir
★ ★★
Pottþétt efni.
Himinbjargarsaga eða Skógar-
draumur, 1969, skáldsaga
★★
Frumleg saga af grein óráðsbók-
mennta en einum of þvælin.
Möttull konúngur eða Cater-
pillar, 1974, skáldsaga
★★★
Besta skáldsaga Þorsteins, textinn
fallegur og sagan skýr þegar upp
er staðið.
Haust í Skírisskógi, 1980, skáld-
saga
★ ★
Skringiíeg saga ofin úr mörgum.
Persónur of rýrar og söguþráður of
flöktandi til að hún vindi almenni-
lega upp á sig sem skáldsaga en
það er gaman að lesa þessa bók
og sumum finnst hún frábær.
Ætternisstapi og átján ver-
menn, 1987, þættir
★ ★★
Tilvalin bók fyrir þá sem hafa hing-
að til fúlsað við þjóðlegum fróðleik.
Næst geta þeir snúið sér að Jóni
Helgasyni.
Hallgrímur smali og húsfreyjan
á Bjargi, 1990, söguþáttur
★ ★★★
Langur þáttur og eftirminnilegur,
stíllinn einsog best verður á kosið.