Pressan - 15.04.1993, Blaðsíða 16

SLUÐUR VERÐUR AÐ PRENTDYRGRIPUM
16 PRESSAN
Fimmtudagurinn 15. apríl 1993
Óbirtar drykkju-
og kvennafars-
sögur af skáldum
Þegar endurminningar Theódórs Friðrikssonar voru íprentun
varð uppifótur ogfitþegar uppgötvaðist hvað hann hafði
skrifað um fyrrum félaga sína ogvini; skáldin Stein Steinarr
og Steindór Sigurðsson.
FIMMTUDAGUR |
Klassíkin
• Alexander Melnikov
heldur píanótónleika á veg-
um Tónlistarfélagsins. Is-
lenska óperan kl. 20.30.
Leikhúsin
• Hafið. Átök og húmor.
Þjóðleikhúsið kl. 20.
0 Stund gaupunnar. ©
Ágætir leikhæfileikar Ingvars,
Lilju og Guðrúnar fara til
spillis í þessu fáránlega leik-
riti. Þjóðleikhúsið, litla svið, kl.
20.30.
• Dauðinn og stúlkan.
★★★★ Tvímælalaust besta
sýningin á þessu leikári. Borg-
arleikhúsið, litla svið, kl. 20.
0 Tartuffe. ★★★ Hvílíkt de-
bút fyrir ÞórTulinius leik-
stjóra!
Borgarleikhúsið kl. 20.
Leikhúsin
• My fair lady. Stefán Bald-
ursson leikstjóri hefur skilið
nauðsyn góðrar útfærslu vel
og kostar miklu til. Þjóðleik-
húsið kl. 20.
• Stræti. Þessi sýning er gott
dæmi um það hve stílfærður
og stór leikur fer vel á sviði.
Þjóðleikhúsið, Smíðaverk-
stæði, kl. 20.
0 Blóðbræður. Eins og sýn-
ingin sé gerð meira með
höfðinu en hjartanu. Borgar-
leikhúsið kl. 20.
0 Dauðinn og stúlkan.
★★★★ Borgarleikhúsið, litla
svið, kl. 20.
0 Leðurblakan. Óperetta Jo-
hanns Strauss sýnd norðan
heiða. Leikfélag Akureyrar kl.
20.30.
0 Sardasfurstynjan. ★★★
Góð skemmtun og ágæt til-
raun til að skemmta fleirum
en þeim sem þegar eru fasta-
gestir [slensku óperunnar. ís-
lenska óperan kl. 20.
0 Stútungssaga. Stríðsleikur
með gamansömu ívafi í flutn-
ingi leikfélagsins Hugleiks, fé-
lags áhugaleikara í Reykja-
vík.Tjarnarbíó kl. 20.30.
Klassíkin
• Hrafnhildur Guðmunds-
dóttir mezzosópran & Guð-
ríður St. Sigurðardóttir pí-
anóleikari halda tónleika.
Flutt verða íslensk og erlend
sönglög og aríur. íslenska
óperankl. 14.30.
0 Hólmfríður Benedikts-
dóttir sópran, Jennifer Spe-
ar gítar & Helga Bryndís
Magnúsdóttir píanó halda
tónleika á vegum Tónlistarfé-
lags Akureyrar. Safnaðar-
heimili Akureyrarkirkju kl. 16.
Leikhúsin
• Ronja ræningjadóttir.
Það er mikill styrkur fyrir sýn-
inguna að svo snjöll leikkona
sem Sigrún Edda Björnsdóttir
skuli geta leikið hina tólf ára
gömlu Ronju. Borgarleikhúsið
kl. 14.
0 Tartuffe. ★★★ Borgarleik-
húsið kl. 20.
0 Dauðinn og stúlkan.
★★★★ Borgarleikhúsið, litla
svið, kl. 20.
0 My fair lady. Þjóðleikhúsið
kl. 20.
0 Stund gaupunnar.ðÞyóð-
leikhúsið, litla svið, kl. 20.
0 Sardasfurstynjan. ★★★
Islenska óperan kl. 20.
0 Lyckliga Resa. Sænskur
leikhópur sýnir leikrit fyrir
börn. Norræna húsiðkl. 16.
0 Stútungssaga. Tjarnarbíó
kl. 20.30.
0 Leðurblakan. LeikfélagAk-
ureyrar kl. 20.30.
SUNNUUDAGURÉ
1 8. APRÍL
Klassíkin
• Voces Thules-söngfokk-
urinn flytur madrígala. Sólon
íslanduskl. 17.
0 Álafosskórinn syngur við
undirleik Hrannar Helgadótt-
ur. Bústaðakirkja kl. 17.
Leikhúsin
• Dýrin í Hálsaskógi. Hlut-
verkaskipan erað því leyti
sérkennileg að Mikki refur
hefði komisttvöfaldurfyrir
inni í Lilla klifurmús. Þjóðleik-
húsiðkl. 14.
0 Dansað á haustvöku ★
Það er spaugilegt að stórt
Marconiútvarpstæki (sem er
eitt aðaltákn verksins) skuli
vera á miðju sviðinu allan
tímann vegna þess að Dans-
að á haustvöku gæti verið
skemmtilegra sem útvarps-
leikrit. Þjóðleikhúsið kl. 20.
0 Stræti. Þjóðleikhúsið,
Smíðaverkstæði, kl. 20.
0 Ronja ræningjadóttir.
Borgarleikhúsiðkl. 14.
• Coppelía. Ballettsýning f
uppfærslu Evu Evdakomivu.
Aðalhlutverkum er skipt á
milli Láru Stefánsdóttur og
Eldars Valiev, Nicolette Salas
og MauroTambone, Liliu
Valieva og Hany Hadaya.
Borgarleikhúsið kl. 20.
Árið 1944 sendi Theódór
Friðriksson frá sér þriðja bindi
ævisögu sinnar og nefndi það
Ofanjarðar og neðan. Þar lýsti
Theódór lífinu í Reykjavík og
kynnum af samferðamönnum.
í einum kafla bókarinnar
sagði Theódór frá þremur
kunningjum sínum sem fengið
höfðu að liggja um nætur á
legubekk í hliðarkompu sem
var inn af stofu hans í Þing-
holtsstræti.
Theódór hafði nokkurt dá-
læti á þessum bekk, sérstaklega
eftir að Halldór Laxness hafði
gefið honum ábreiðu til að setja
yfir hann:
„Ég var ákaflega hreykinn af
þessum grip, þykku, köflóttu
teppi úr heldri manna húsi —
og það sem mest var um vert:
vinargjöf frá Halldóri Kiljan
Laxness.“
Þeir sem lágu á bekknum
með ábreiðu frá Laxness voru
Steindór Sigurðsson skáld,
Steinn Steinarr og Steinn
Dofri. Theódór nefndi þá
bekkjarbræður og það sama
nafn gaf hann kaflanum sem
hann helgaði þeim í ævisögu
sinni. Atvik höguðu því þó svo
að þættir Steindórs og Steins
Steinarr birtust ekki í bókinni
og hafa aldrei komið fyrir ai-
menningssjónir.
Tæp hálf öld er síðan bókin
kom á prent og fáir sem kunna
söguna, en þó tókst að hafa
uppi á mönnum kunnugum at-
burðum.
Búið var að setja bókina og
raða upp á síður og voru próf-
arkir afhentar höfundi, útgef-
andanum Ragnari í Smára,
Sigurði Nordal og Steini Stein-
arr. Enginn þeirra gerði athuga-
semdir við efni bókarinnar og
virtist því ekkert ætla að koma í
veg fyrir prentun hennar. En
Steinn Steinarr fékk einhverja
bakþanka, taldi að vegið væri að
mannorði sínu í verkinu og bað
Ragnar í Smára að sjá um að
þáttur sinn yrði felldur niður.
Ragnar neitaði þeirri bón hans.
Skáldið sótti nú mál sitt af
krafti. Þá var stungið upp á því
að Ólöf, kona Sigurðar Nordals,
fengi úrskurðarvald um birt-
ingu. Hún vildi að þáttur Steins
yrði birtur, taldi hann ekki
mannskemmandi. Skáldið, sem
fallist hafði á að fela henni
dómsvaldið, vildi nú ekki una
úrskurði hennar. Ragnar í
Smára lét loks undan þrábeiðni
Steins og sagði prenturum að
taka kaflann burt. Um leið lét
hann fella niður þátt Steindórs
Sigurðssonar. Engin örugg
skýring hefúr fengist á því hvers
vegna þætti Steindórs var kippt
burt, en vera kann að Ragnar
hafí álitið að hreinskilnar lýs-
ingar á drykkjuskap Steindórs
færu fyrir brjóst einhverra. í
stað kaflanna sem teknir voru
út var þáttur þriðja bekkjar-
bróðurins, Steins Doffa, auldnn
og endurbættur.
Prenturunum þótti allar
þessar aðfarir nokkuð sérkenni-
legar og vildu ekki láta úthýsta
efnið glatast. Þeir handþrykktu
því níu eintök af þáttum Stein-
dórs og Steins Steinarr. Einn
prentarinn tók að sér að búa til
forsíðu. Á henni er prentað nafh
höfundar og titillinn Bekkjar-
bræður og undirskriftin er:
Tveir kaflar sem felldir voru
úr bókinni Ofanjarðar og neð-
an. Prentað sem handrit í níu
eintökum. Meginmálið er
prentað í Alþýðuprentsmiðj-
unni en Víkingsprent gerði káp-
una. Prentararnir héldu þessum
níu eintökum. Eitt þeirra var
boðið til sölu fyrir nokkrum ár-
um á þrjátíu þúsund krónur.
Það má segja um þætti Stein-
dórs og Steins Steinarr að það sé
mein að þeir skuli ekki hafa
birst opinberlega, jafn skemmti-
legir og tilþrifamiklir og þeir
eru.
Theódór Friðriksson
Bæði kaflanum um Stein og
Steindór Sigurðsson var
kippt út úr endurminning-
um hans.
MYNDLIST
Bútasaumur úr minningum vina og kunningja
HREINN FRIÐFINNSSON
MÁL&MENNING/
LISTASAFN (SLANDS
1993
••••••••••••••••••••••••••••
Nú er nýlokið sýningu á
verkum Hreins Friðfmnssonar
á Listasafni íslands, en í tilefni
sýningarinnar var gefin út bók
um listamanninnn og verk
hans, sem er vert að gefa nánari
gaum. Bókaforlagið Mál og
menning stendur að þessu
ágæta framtaki í samvinnu við
Listasafn íslands og er þetta
fimmta bókin í röðinni þar sem
íslenskum listamanni eru gerð
skil, hihir eru Sigurður Guð-
mundsson, Louisa Matthías-
dóttir, Kristján Davíðsson,
ásamt ævisögu Errós.
Bókinni var ætlað að vera í
senn sýningarskrá fyrir yfirlits-
sýningu á verkum Hreins í
Amsterdam og hér heima og
sjálfstæð bók um listamanninn.
Bókin skiptist í þrennt. Fyrst
eru fjórir textar ásamt enskum
þýðingum, s.s. aðfararorð Beru
Nordal, textar eftir Halldór
Björn Runólfsson og Kees van
Gelder og viðtal við Hrein. Síð-
an kemur kafli með myndum
og að lokum ýmsar upplýsingar
um æviferil, sýningar o.s.ffv.
Það má eiginlega tala um ís-
lenska hefð í þessari bók-
menntagrein, þar sem ævi lista-
mannsins, persónu og hugar-
heimi er fléttað saman við ffá-
sagnir af samskiptum hans við
aðra listamenn og tíunduð ým-
is „áhrif' sem hann hefúr orðið
fyrir. Þannig er þessi bók-
menntagrem einhvers konar af-
brigði af ævisöguritun, sem í
knöppu formi líkist vinar-
kveðju og stúndum loffæðu.
Hvemig á að fjalla um slíkar
bækur? Á að taka þá afstöðu að
í þeim sé að finna skilning og
þekkingu á íslenskri listasögu,
eða á að líta á þær sem sjálfstæð
prósaverk og fjaUa um ritleikni
og andagift höfúndar?
Svarið er að í hinni íslensku
hefð hefúr þetta tvennt runnið
saman í eitt. íslensk myndlist-
arsaga er bútasaumur úr ævi-
minningum um einstaka lista-
menn séð ffá sjónarhóli vina og
kunningja. Ég hef ekkert á móti
bókum af þessu tagi sem slík-
um, þær em alls staðar til. Það
sem mér leiðist er að við höfum
ekkert annað. Myndlistin er
aldrei skoðuð sem sjálfstætt
fyrirbæri. Það er aldrei gerð til-
raun til að lýsa listamönnum
sem þátttakendum í lífi listar-
innar. Allur skilningur okkar á
myndlist verður samhengislaus
og handahófskenndur, því
hverjum og einum listamanni
er lýst sem óviðjafnanlegu og
óútskýranlegu náttúrufyrir-
brigði. Og þar sem engin til-
raun er gerð til að bera lista-
menn saman og reyna að vega
og meta hvar mestu afrekin
hafa verið framin, ekki einu
sinni innan ferils hvers og eins,
þá snýst gildismat upp í að
halda með þessum eða hinum
og trúa gagnrýnislaust á allt
sem hann hefúr gert.
Halldóri til hróss þá heldur
hann sig fyrst og fremst við
myndlist Hreins í ritgerð sinni
„Um list Hreins Friðfinnsson-
ar“. Enda er af nógu að taka,
því þótt verkin séu mörg hver
töff andi við fyrstu kynni — tær
sem bergvatnslind (Halldór)
eða lágvær og blíð sem tónverk
(Bera) — þá eru þau marg-
slungin að gerð og ferill hans
breytingum háður. Halldór seg-
ir um myndlist Hreins: „Aðal
þeirra er hárnákvæmur og
kaldhamraður léttleiki byggður
á fínstillingu efnis og forms í
fullkomnu tímaleysi.“ Það sást
vel á sýningunni hversu vel
Hreini tekst að nýta sér nánast
hvað sem er í verk sín, þó
þannig að hinir ólíkustu hlutir
falla saman eins og ekkert sé
eðlilegra. En skömmu síðar
bætir Halldór við að handverk-
inu sé skipað skör lægra en
hugmyndinni og útfærslan háð
gefnum forsendum. Sem virðist
gefa í skyn að hugmyndin, inn-
takið, sé aðal verkanna, en ekki
fínstilling efnis og forms. Hér
held ég að Halldór hafi óafvit-
andi ratað á vissa tvíræðni í
verkum Hreins. Þau virðast búa
yfir einhverju leyndarmáli, sem
bíður eftir að vera afhjúpað, en
á næsta augnabliki leysist það
upp í hillingu. Kees van Gelder
orðar svipaðar hugsanir á
skemmtilegan hátt þegar hann
segir að í verkum Hreins „flettir
gyðja Sannleikans frá sér káp-
unni eitt augnablik og lætur
skína í nakta öxl. Ég get ekki
gert upp við mig hvort henni er
ætlað að leika tálkvendi eða
hvort hún gerir þetta í óafvit-
andi sakleysi, sem kemur af
stað skammhlaupi. Alltént þyk-
ir mér hún heillandi." M.ö.o.; er
verið að gefa eitthvað í skyn án
þess að nokkuð búi að baki?
Halldór bendir á, sem kemur
einnig fram í viðtalinu við
Hrein, að það hafi alltaf togast á
tveir ólfkir straumar í verkum
hans, annars vegar ný-dada og
fluxus með áherslu á hug-
myndina að baki, hins vegar
geómetrísk abstraktlist með
formrænum áherslum. Þessi
togstreita verður sérstaklega
áberandi á fyrrihluta níunda
áratugarins þegar Hreinn leið-
ist æ meir út í að kompónera
beint á vegginn. Þetta skýrir
kannski af hverju verkin virðast

Steinn Steinarr
„Ekki var hann heldur nema í meðallagi góðgjarn í umtali
um aðra menn," skrifaði Theódór um stórskáldið Stein.
Þáttur Steindórs
Sigurðssonar
Steindór Sigurðsson skáld
varð fyrstur til að gista á bekkn-
um góða. Steindór var ævin-
týra- og drykkjumaður og milli
brennivínsafreka lét hann sig
dreyma háleita drauma um
frægð á bókmenntasviðinu:
„Off var Steindór blautgeðja
og sóttu þá að honum sár iðr-
unarköst. En ef hann gat varizt
því nokkra daga að drekka, gat
hann stundum orðið hress í
bragði, skáldlegur í skrafi og sá
þá alls konar hillingar, einkum
um ffamtíð sína á bókmennta-
sviðinu...11
En yfirleitt var Steindór
drukkinn eða timbraður:
„Oft bar við að Steindór
kæmi heim mjög fulluy. Einu
sinni, er hann svaf eins og rot-
aður ffarn yfir miðjan dag, leizt
Steini Dofra, er þá bjó í hliðar-
kompunni, ekki á blikuna, og
kallaði hann Steindór sáluga
alltaf upp ffá því.“
Stór hluti af þætti Steindórs í
ævisögu Theódórs segir ffá því
þegar Steindór kom heim eftir
kráarferð og var þá mjög af
honum dregið:
„Mér sýndist hann mundi
vera talsvert lasinn og hafði ég
orð á því, að hann mundi hafa
drukkið einhvern óþverrann.
Hann kvað sér ekki koma það
að sök, þó að hann drykki
lampaspritt eða hristing, en ffá
því sagði hann að hann hefði
borðað sviðakjamma á einni
veitingakránni og mundi hafa
verið farið að slá í kjammann.
Ég las þá yfir honum pistil um
það að hann mundi hafa gleypt
einn þessara svarbláu kjamma
því að ekki mundi vera skeytt
um það á þessum stöðum sem
hann vendi komur sínar á, þótt
þau væru ofurlítið forsoðin
sviðin sem hampað væri fram-
an í drykkjurúta sem orðnir
væru blindaðir af lampaspritti
og hristingi og væri rétt af hon-
um að spara sér þvílfkar kræs-
ingar.“
Læknir var sóttur skáldinu til
bjargar og meðul gefin:
„Þegar hann hafði náð sér,
áminnti ég hann um að drekka
ekki eins og vitlaus maður og
forðast að gleypa úldin svið.
Ekki bar sú áminning langstæð-
an árangur.“
Theódór segir síðan frá því
að Steindór hafi gert tilraunir til
að breyta um líferni og orðar
„Halldóri tekst ágæt-
lega að draga saman
feril Hreins og kemst
oft hugvitssamlega að
orði um uppbyggingu
verkanna. “
tvístíga milli formræns sjónar-
spils og táknrænnar dulúðar.
Halldóri tekst ágætlega að
draga saman feril Hreins og
kemst oft hugvitssamlega að
orði um uppbyggingu verk-
anna. En þegar kemur að hug-
myndunum sem liggja að baki
þá er erfiðara að fýlgja honum
eftir og hann á það til að skjóta
yfir markið og vera fúllákafrir í
að sannfæra okkur um snilld
Hreins. f viðtalinu við Hrein,
sem Megan Ferill tekur, er aðal-
lega talað um þroskasögu
Hreins og sköpunarferlið, en
lítið kafað í hugmyndirnar að
baki einstökum verkum.
Eftir fimmtíu og finim blað-
síður er komið að myndum, en
samt hafa aðeins tuttugu þeirra
farið undir íslenskan texta, sem
segir sína sögu um að umgjörð-
in er ansi íburðarmikil miðað
við innihaldið. Það er ekki öf-
undsvert að gera sómasamlegar
eftirmyndir af verkum Hreins,
vegna þess hvað þær eru sam-
settar úr mörgum einingum.
Nokkrar eftirprentanirnar eru
gjörsamlega misheppnaðar,
sérstaklega af elstu verkunum.
Ljósmyndaverkin eru ýmist
með eða án ramma og bak-
grunns. Auk þess er á mörgum
þeirra texti, sem er yfirleitt al-
gjörlega ólæsilegur. Það hefði
gjarnan mátt prenta hann með
upplýsingunum um myndirn-
ar. Það var þó vel til fúndið að
vera með nokkrar myndir af
yfirlitssýningunni í Amsterdam
til að gefa hugmynd um hvern-
ig verkin taka sig út í sal.
Bókin er að sjálfsögðu ekki
síðasta orðið um Hrein, enda
getur vel verið að hann eigi enn
eftir að skapa sín bestu verk. En
fyrir áhugasama er hún kær-
komin samantekt um einn at-
hyglisverðasta töffamann Súm-
kynslóðarinnar.