Tíminn Sunnudagsblað - 15.07.1962, Blaðsíða 6

Borgarstjórinn í Magdeburg lét hesta toga í sundur hálfkúlurnar til þess að sýna fram á hinn mikla loftþrýsting.
UPPGÖTVUN AND-
RÚMSLOFTSINS
„Á síðustu árum hafa orðið
meiri tæknilegar og vísindalegar
framfarir, sérstaklega í náttúru-
vísindum og stærðfræði, en á
mörgum undanförnum öldum.“
— Þetta ep ekki tilvitnun í blaða-
grein, heldur er þessa málsgrein að
finna í bók, sem út kom í Þýzkalandi
órið 1688. Og þessi yfirlýsing er eng-
an veginn svo barhaleg, sem hún í
fljótu bragði virðist. Á árunum 1600—
1700 höfðu náttúruvísindin skapað
nýja heimsmynd, sem var gerólík
þeirri, er menn höfðu tileinkað sér á
miðöldunum. Þá hafði jörðin verið
álitin hinn fasti miðpunktur í geimn-
um, sem allt snerist um. En nú varð
v mönnum smám saman ljóst, að jörðin
var aðeins lítið korn, sem snerist a-
samt öðrum plánetum eilíflega um-
hverfis sólina í hinum óravíða geimi.
Það voru menn eins og Kopernikus,
Tycho Brahe, Galilei, Kepler og New-
ton, sem höfðu rutt veginn fram með
því að leita svars við spurningum sín
um í náttúrunni sjálfri með vísinda-
legum rannsóknum í stað þess að
draga dóma af tvö þúsund ára göml-
um ritum, svo sem menn höfðu gert
á miðöldum.
En það var ekki aðeins heimsmynd-
in, sem breyttist; menn fóru að líta
náttúrufyrirbrigðin umhverfis sig öðr-
um og nýjum augum. Og það er á
þessari öld, sem menn gera sér smátt
og smátt grein fyrir lofthjúpnum, sem
umlykur jörðina, jafnframt því sem
þeir komast að raun um ýmsa eðlis-
þætti hans.
í fornöld og á miðöldum höfðu
menn litið á loftið sem dularfulia höf
uðskepnu. Það var svo einkenmlega
ólíkamlegt, allt öðru vísi en fastir
hlutir og vökvar. Það var gagnsætt og
veitti þeim, sem gekk í gegnum það
lítið sem ekkert viðnám. Jafnframt
vissu menn, að það var lífsnauðsyn-
legt, og það er því ekki tilviljun. að
orðin að anda og önd eru runojn af
sömu rót í málinu. Hinn mikli gríslti
náttúruskoðari, Aristóteles, sem var
kennari Alexanders mikla, hafði verið
lærifaðir náttúruvísindanna undanfar
in tvö þúsund ár og náttúruskoðarar
eftir hans dag fengið alla sína vizku
úr ritum hans. Hann áleit, að hluti
þess lofts, sem við öndum að okkur,
færi til hjartans eftir sérstökum píp-
um og vegna hita hjartans umbreytt-
ist það í ljósvakakennda lofttegund,
— spiritus vitalis — lífsandann, sem
bærist með slagæðunum til allra hluta
líkamans og væri hið eiginlega skil-
yrði lífsins. Aristóteles hafði einnig
komizt að raun um, að loftið hafði
þunga, en hann var þó ekki viss im,
hvernig honum var háttað. Þar að
auki gátu allir séð, að loftið streymdi
bæði upp og niður, svo að það var
alls ekki víst, þegar allt kom til aiis,
að loftið hefði nokkurn þunga.
Þegar í fornöld höfðu menn gert
tæknilegar uppgötvanir, sem kröfðust
eðlisfræðilegra skýringa. Það voru þá
þegar til sogdælur, sem hægt var að
nota til þess að sjúga vatn upp úr
brunnum. Hvernig stóð á því, að vatn-
ið fylgdi bullunni eftir, þegar hún var
dregin upp? — Aristóteles skýrði
þetta þannig, að náttúran óttaðist hið
tóma — horror vacui — eins og það
hét á latínu. Um leið og tómt rúm
myndaðist, fyllti náttúran það með
vökva eða lofti. Þessi skýring dugði
í næstu tvö þúsund ár, eða þar til
Galilei, sem var uppi frá 1564—1642,
tók að velta þessum kenningum fyrir
sér.
Galilei var sonur aðalsmanns í i'iór
ens, sem átti lítið af peningum, en
þeim mun meira af börnum. Hann
hafði sjálfur hlotið stærðfræ’imennt-
un, en þar sem lítið var upp úr þeirri
menntun að hafa, ákvað hann að
koma Galilei í nám í verksmiðju.
En drengurinn sýndi svo framúrskar-
andi árangur í skóla, að faðir hans
lét hann halda áfram í þeirri von, að
hann yrði læknir og yrði þá fær um
462
T f M I N N
SUNNUDAGSBLAÐ