Tíminn Sunnudagsblað - 15.07.1962, Blaðsíða 7

Aristóteles
að sjá systkinum sínum farborð„. —
Þessi ákvörðun varðaði miklu fyrir
síðari tíma, því að Galilei varð braut-
ryðjandi náttúruvísinda nútímans.
Dag nokkurn, þegar hann var nítj-
án ára að aldri, varð honum gengið
inn í dómkirkjuna í Písa og þá gerði
hann uppgötvun, sem olli honum
mikillar undrunar: Hann sá, að tvær
Ijósakrónur — önnur þung og hin
létt — sem héngu á löngum festum í
hvelfingu kirkjunnar, sveifluðust með
nákvæmlega sama takti. í einni svip-
an varð honum Ijóst, að þetta hlaut að
þýða það, að þungur og léttur hlutur
féllu með sama hraða í gegnum loftið.
Þetta stangaðist á við læribækur Ari-
stótelesar, sem á þessum tíma voru
biblía náttúruvísindanna. Það var svo
bíræfið að rísa á móti kenningum Ari-
stótelesar, að Galilei þorði ekki að
opinbera uppgötvun sína, en hann
rökræddi um hana fram og aftur við
námsfélaga sína, sem voru áhangend-
ur Aristótelesar, með svo miklum á-
kafa, að þeir uppnefndu hann og köll-
uðu hann „hinn þrætugjarna“. Gali-
lei hélt áfram rannsóknum sínum og
setti fram hið fræga falllögmál, en
með því lagði hann grundvöllinn að
nýtímakenningum um það, hvernig
hreyfingu hlutar er háttað. Hann hélt
fjölda fyrirlestra við ítalska Jiáskóla
um þessi efni og voru þeir mjög vel
sóttir. — Til gamans má geta jpess,
að Gústaf Adolf Svíakonungur var
einn þeirra mörgu, sem sóttu fyrir-
lestra hans. — En hugmyndir Gali-
lei voru svo nýstárlegar, að þær komu
af stað ofsóknum, meira að segja eft-
ir dauða hans. Barnabarn hans lét sig
ekki muna um það að brenna hlut.a,
af ritum, sem hann lét eftir sig. —
Hér mun þó aðeins verða fjallað um
þær rannsóknir Galilei, sem varða
loftrúmið.
Éitt sinn var Galilei kallaður til að-
stoðar, þegar dæla, sem garðyrkju-
menn höfðu búið til, verkaði ekki.
Galilei komst að raun um það, að þó
að dælan væri í lagi, gat hún ekki
sogið vatnið hærra en 10 metra yfir
vatnsborðið í brunninum. Galilei dró
þær ályktanir af þessu, að mótstaða
náttúrunnar gegn tóminu væri lar
mörkuð. Hann líkti þessu við það, að
þegar málmþráður er hengdur lóðrétt
upp, getur hann orðið svo þungur,
að hann slitnar í sundur vegna síns
eigin þunga.
Þessi skýring Galileis á því, hvers
vegna dælan verkaði ekki, þegar hún
var meira en ttu metra yfir vatns-
borðinu, var auðvitað röng. En það
leið ekki á löngu, þar til hin rétta
Galileó Galilei.
skýring fannst. Og það var einn af
nemendum Galilei, sem hana fann, —
Torricelli. Hann lagði til grundvail-
ar kenningu Galilei um mótstöðu nátt
úrunnar gegn tóminu og ætlaði að
mæla þessa mótstöðu. Hann .notaði
kvikasilfur við tilraunina í stað vatns.
Og vegna þess, að kvikasilfur er um
það bil 14 sinnum þyngra en vatn,
nægði honum að nota miklu stytt~a
rör en hefði verið um vatn að ræða
Torricelli tók glerpípu, sem var einn
metri á lengd, fyllti hana með kvika-
silfri, síðan hélt hann fingri fyrir
opna enda rörsins, stakk þeim enda
niður í ker með kvikasilfri og tók
síðan fingurinn frá opinu. Það kom
í ljós, að kvikasilfrið seig niður í píp
unna að 76 cm hæð, þar stóð það
kyrrt. Nú er þrýstingur 76 cm kvika-
silfurssúlu nákvæmlega jafnmikill og
10 metra vatnssúlu, og þar með hafði
Torricelli uppgötvað, að mótstaða nétt
úrunnar gegn tóminu var nákvæmlaga
jafnmikil í þessu tilfelli eins og þeg-
ar um vatn var að ræða.
Nú gat samlíking Galilei við málm-
þráðinn, sem slitnar vegna síns eigin
þunga, ekki lengur staðizt, því að þá
gæti mótstaðan ekki verið jafnmikil
fyrir vatn og kvikasilfur. Torricelli
fékk þá snjöllu hugmynd, að það hlyti
að vera þrýstingur loftsins utan píp-
unnar, sem þrýsti kvikasilfrinu upp
í rörið, af því að rúmið fyrir ofan
kvikasilfrið í pípunni var lofttómt.
Þannig var hin fyrsta lcvikasilfursloft
vog uppfundin: Þegar hann hafði fylgzt
með hæð kvikasilfurssúlunnar í píp-
unni í nokkra daga, komst hann að
raun um, að hæð hennar fór eftir
veðurlagi. Honum skddist strax, að
þyngd loftsins, sem hvílir yfir hverj-
um landshluta, er breytileg frá degi
til dags.
Þegar tekið er tillit til þess, hve
létt loftið er og þess er gætt, að 76
cm loftþyngd svarar til þess að þrýst-
ingur loftsins á hvern fermetra á yfir
borði jarðar sé 10.000 kilógrömm, varl
ur manni ljóst, hve nýstárleg og djörf
sú kenning Torricelli var, að 'pessi
mikli þrýstingur stafaði af lofthjúpn-
um, sem umlykur jörðina. — Það voru
líka margir vísindamenn, sem neituðu
að trúa þessari, að þeirra dómi, frá-
leitu kenningu, en tilraunir þeirra til
að afsanna hana urðu til ejnskis, en
eru hins vegar glöggt dæmi þess, hve
erfitt hver kynslóð á með að láta af
úreltum sannindum og meðtaka ný.
Sá, sem næstur varð til þess að
fleyta rannsóknum á andrúmsloftinu
áfram, var hinn frægi franski eðlis-
fræðingur og hugsuður, Blaise Pascal.
Hann fæddist í bænum Clermont í
Frakklandi árið 1623, en þar starfafi
Blaise Pascal
T í M I N N
SUNNUDAGSBLAÐ
463