Tíminn Sunnudagsblað - 15.07.1962, Blaðsíða 8

jaðir hans við toliþjónustuna. Faðir
hans hafffi hlotið góða stærðfræði-
menntun. Þegar Pascal var átta ára
gamall, lagði faðir hans starf sitt á
hilluna og flutti til Parísar, til þess
að geta helgað sig óskiptur uppeldi
þessa einkasonar síns. Ætlun hans
var, að drengurinn lærði fyrst tunga-
mál, svo að hann gæti síðar meir snú
ið sér að náttúruvísindum. Faðir Pas-
cal umgekkst marga af þekktustu vis
indamönnum landsins, og eðlisfræðing
ar og stærfffræffingar voru oft gestir
í húsi hans. Var þar oft rætt um vís-
indaleg efni yfir borðum. Þegar drang
urinn fór að spyrja föður sinn um ym
islegt varðandi náttúruvísindi, bann-
aði faðir hans honum að leiða nug-
ann að þeim efnum, því að hann á-
leit, að það gæti orðiff honum hættu-
legt, meðan hann væri svo ungur að
árum. Hann faldi bækur sínar, er fjöll
uðu um náttúruvisindi, og bannaði
vinum sínum að ræða við drenginn
um þau efni. Drengurinn þrábað hann
um að kenna sér stærðfræffi, en faðir-
inn neitaði. Þá bað Pascal hann að
segja sér að minnsta kosti, í hverju
stærðfræðin væri fólgin. Faðir hans
svaraði: „Það er listin að skrifa ré'.t-
ar tölur og finna innbyrðis afstcffu
þ.eirra, en þú skalt ekki leiða hugann
að bví“.
Undrun föður Pascals var ekki
lít þegar hann kom að drengnum
n. .ru seinna í herbergi hans, þár
se. i hann sat niðursokkinn við út-
re: unga Hann notaði stærðfræði-
leg tákn, sem hann hafffi fundið
upp sjálfur: Stöng fyrir beina línu,
hnott fyrir hring, og hafði tekizt að
sai. ;a algerlega a eigin spýtur, að
ho riasumma þríhyrnings er 180 gráð-
ur
Þsgar Pascal var tuttugu og eins
ár að aldri,- heyrði hann sagt frá
uppgötvun Torricellis. Hann endur-
tó iraun Torr i.is 03 gerði þar að
auki fleiri tilraunir, sem studdu hana.
Hcnum varð fljótlega fjóst, að hefði
To-icelli rétt fyrir sér, hlyti þrýsting
urinn á fjallstindi að vera minni en
á :.endi. Hann líkti lofthjúcnum
við fjall úr ull: Það hlyti að vera
Ij að þrýstingurinn á efstu ullar-
lögin hlyti að vera minni en á þeim
neðstu, sem bera allan þunga fjalls-
ins.
Hann var svo heppinn, að mágur
hans bjó í Clermont, en þar í grennd-
inni var 900 metra hátt fjall, sem
heitir Puy de Dome. Hann bað nú
þennan mág sinn um það að fara
með tvær loftvogir að rótum fjalls-
ins, ganga úr skugga um það, að þær
sýndu sama þrýsting og fara síffan
með aðra upp á fjallstindinn og lesa
loftþrýstinginn af, þegar þangað var
komið. Mágur hans sá sér til mikill-
ar gleði, að loftþrýstingurinn á fjalls-
tindinum var um 80 millimetrum
lægri en í dalnum. En þegar hann
fór niður aftur, sýndi sig, að loft-
vogin þar hafði haldið nákvæmlega
sömu stillingu og nú sýndu báðar
Ioftvogirnar sama þrýsting.
Með þessari tilraun hafði fengizt
afgerandi sönnun fyrir því, að það
er þrýstingur loftsins, sem þrýstir
kvikasilfrinu upp í pípu loftvogar-
innar.
Borgarstjórinn i Magdeborg í
Þýzkalandi — Guericke — sýndi fram
á hinn volduga þrýsting loftsins á
hátíð í Regensborg 'árið 1654 með
mjög áhrifaríkum hætti. Hann notaði
til þess kúlur, sem kenndar hafa ver-
ig við staðinn og kallaðar eni Magde-
borgarkúlur. Þetta voru hálfkúluir,
sém voru um það bil hálfur metri í
þvermál, og rendur þeirra voru svo
nákvæmlega slípaðar, að þær mynd-
uðu ftfllkomna kúlu, þegar randirn-
ar voru smurðar með feiti og þeim
þrýst saman. Kúlurnar voru síðan
lofttæmdar með þvi að soga úr þeim
loftið með loftdælu, sem Guericke
hafffi fundið upp skömmu áður. Loft-
hani kom í veg fyrir, að loftið
streymdi inn í kúlurnar aftur. Loft-
ið utan kúlnanna þrýsti nú á þær með
krafti, sem svaraði 1400 kílógrömm-
um. Guericke sýndi tram á þcnnan
þrýsting með*'þvi aff láta spenna átta
hesta Tyrir hvora hálfkúlu og láta þá
togast á. Hestarn r gátu aðeins dregið
kúlurnar í sundur með því að beita
miklu afli, og þegar kúlurnar losn-
uðu hvor frá annarri, kvað við hár
hvellur. Hvellurinn kom fram við það,
að loftið streymdi inn í lofttómar
kúlurnar.
Þegar borgarstjórinn heyrði um
loftvoa Torricellis fékk hann löng-
un til þess aff búa til loftvog sjálf-
ur, og þar sem hann var frekar gef-
inn fyrir hið stórbrotna, notaði hann
vatn í stað kvikasilfurs. Hann reisti
víða glerpípu, sem var samsett úr
mörgum hlutum og yfir tíu metra á
hæð, fyrir framan hús sitt. Og efst
á þessari feikna glerpípu var _gler-
krani, sem hægt var að opna og loka.
Neffri hluti pípunnar stóð í vatnskeri.
Hann dældi síðan loftinu úr pípunni
með loftdælunni, og jafnskjótt steig
atiiiö • " ? nu ;!i»p í pípuna. Þegar
eisti hluti pípunnar var orðinn loft-
tómur, náði vatnið auffvitað tíu metra
hæð og þá lokaði hann vatnskranan-
um. Og þar með hafði hann búiff til
vatnsloftvog. Á yfirborði vatnsins í
pípunni flaut útskorin mannsmynd úr
korki, sem benti á merki á glerpíp-
unni. Þessi „maður“ hófst og hneig
í pípunni, eftir því sem loftþrýsting-
urinn breyttist, og þar sem borgar-
stjórinn hafði sér til gamans klætt
pípuna fyrir neðan í eins konar föt,
fannst alþýffu manna þetta mjög dul-
arfullt fyrirbrigði. Vegna þessara
hreyfinga „mannsins", tókst Gue-
ricke að segja fyrir um óveður, sem
skall yfir borgina 1660.
Þegar áhugi manna fyrir andrúms-
loftinu var vaknaður á annað borð,
leið ekki á löngu, áður en menn fóru
að rannsaka sjálfa eiginleika þess
nánar. Hinn ríki enski aðalsmaður
— Boyle — sem fæddur var árið
1626, eyddi tómstundum sínum í það,
að lesa Biblíuna á hebresku og gera
efflisfræðilegar tilraunir, og hann
varð manna iyi.iu. til þess aö :ann-
saka eiginleika loftsins. Hann setti
loft í pípu, seiu bulla var i og mældi,
hve mikið þrýstingurinn jókst, þegar
hann þrýsti loftinu saman. Árangur
þessara athugana hans varð lögmál,
sem kallað hefur verið „lögmál
Mariottes", en það er í stuttu máli
þannig, að þrýstingur lofts í innilok-
uðu rúmi eykst um helming, þegar
rúmmál þess er minnkað um helm-
ing. Þetta lögmál er að verki, þegar
notuð er hjólhestadæla. Skömmu
síðar sýndi FraKknin Gay Luisac fram
á aff það er ekki nauðsynlegt að þrýsta
loftinu saman til þess að auka þrýst-
ing þess, he: ci uægir að hita þa .
í lok sautjándu aldar var orðið full-
ljóst, að loftið var ekki dularfull höf-
uðskepna, heldur hafði þunga engu
síður en vatn og fastir hlutir.
Þar með var grundvöllurinn lagður
að réttari skilmingi á eiginleikum
gufunnar, sem er náttúrlega ekki
annað en rakamettað loft. Það var
því ekki tilviljun, að fyrsta gufuvél-
in, sem nothæf gat talizt, skyldi vera
búin til í byrjun 1,8. aldar. En nýt-
ing gufuaflsins knúði fram iðnþró-
unina, sem átti upphaf sitt í Eng-
laindi, þngar gufuvél James Watts
kom til sögunnar áriff 1780 og ruddi
vélaöldinni leið inn í líf mannsins.
■MNmNHwaBn^i>£
Kristján Eldjárn
pjoominjavoro-
nr skrifar í
næsta blað
um fornleifa-
rannsóknirnar
í Brattahlíð
......... ■ ■ ■■->
464
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ