Tíminn Sunnudagsblað - 17.11.1963, Blaðsíða 18

stað. herra Halloway, en gildi þeirra er
viðurkennt".
Ég brosti og tók út úr mér pípuna.
„Jæja þá, segið mér hverjar þær eru.
Kannski viðurkenni ég gildi þeirra".
Caswell prófessor brosti dauflega við
mér. Hann vissi, að um deild hans var
að tefla. Hinar deildirnar voru vinsæl-
ar meðal gefanda, þær mokuðu inn
peningum til styrkja, og prófessorar og
kandídatar við þær lifðu á rannsóknar
samningum við ríkið og iðnfyrirtæki
Casweil varð að finna eitthvað ráð til
að gera sína deild vinsæla, annars
Hann lagði bókina frá sér og strauk
hendi yfir úfið hárið. „Þjóðfélagsform,
þ.e. skipulagsheildir" — rödd hans varð
stríðari; eins og flestir prófessorar féli
mál hans ósjálfrátt í fyrirlestrarsnið,
þegar kom til útskýringanna, og hann
byrjaði að fiytja ræðu — „hafa sérstak-
ar tilhneigingar innbyggðar í skipuiags
form þeirra, sem veldur þvi, að þær
stækka eða rýrna án tillits til þeirra
þarfa, sem þær voru stofnaðar til að
fulinægja".
Roði færðist í kinnar honum af á-
nægju yfir að fá að tala um þetta eni.
„Á öllum öldum hefur það verið mönn
um undrunar og áhyggjuefni, að ein-
faldar skipulagsheildir — eins og kirkja
til að tilbiðja guð, eða hersveitir ein-
göngu til varnar gegn utanað komandi
óvini — hafa annaðhvort vaxið brjál-
æðislega og aukið vaid sitt, þar til þær
hafa verið orðnar harðstjórar yfir öllu
lífi manna, ellegar þær hafa eins og
margar lífsnauðsynlegar skipulagsheiid-
ir sídregizt saman og dáið, og menn
orðið að byggja þær upp1 að nýju með
ærinni fyrirhöfn.
Ástæður þessa. er hægt að rekja
til smáatriða í skipulagsforminu, já-
kvæðra og neikvæðra aflvaka. Lykil-
inn að vandanum er að finna i einföld-
um spurningum eins og „getur ráða-
maður í skipulagsheildinni notað völd
sín til að auka þau?“ En það var ekki
hægt að festa hendur á þessu, fyrr en
tekizt hafði að einfalda og setja upp
í formúiur flókin víxláhrif mismun-
andi hvata og langvinnra áhrifa smáat-
riða. Þegar ég fór að fást við þetta
efni, komst eg að því, að hægt var
að nota þá grein stærðfræði, sem Lud-
wig von Bertalanffy og George Kreezer
beittu við líffræði, sem undirstöðu til
að byggja á sérstaka þjóðfélagslega
stærðfræði. þar sem hægt væri að
setja víxlleik mannlegra valda og hvata
upp í einfaldar formúlur.
„Þessar formúlur gera það kleift að
ákvarða vaxtarþol og lífsaldur hvaða
skipulagsheildar sem er. Sameinuðu
þjóðirnar, svo að ógæfusamt dæmi sé
tekið, eru skipulagsheild af rýrnunar-
gei’ð. Fjárveítingavaldið til þeirra er
ekki í höndum þeirra manna, sem hafa
hag af aðgerðum þeirra, heldur í hönd
um hinna, sero myndu bíða persónulegt
tjón, ef völd samtakanna ykjust. Með
formúluaðferðinni . . . . “
„Þetta er tilgáta“, sagði ég. „Hvar
eru sannanirnar?"
„Formúlur mínar hafa þegar verið
reyndar i meðalstórum opinberum fyrir
tækjum. Rikisstjórnin ..."
Ég hóf hendina aftur á loft. „Nefnið
ekki þetta hræðilega orð aftur. Ég á
við, hvar hefur þetta verið reynt ann-
ars staðar? Nefnið mér einfalda til-
raun, eitthvað til að sýna að þetta
standist. Meira þarf ég ekki“.
Hann leit af mér hugsi, tók bókina
upp aftur og fór aftur að slá henni i
borðröndina. Á bókinni stóð eitthvert
ólæsilegt heiti og nafn hans með gullnu
letri. Ég fékk aftur veikt hugboð um
að hann væri að bæla niður löngun tii
að kasta bókinni í mig.
Hann talaði lágum rómi: „Jæja þá,
ég skal koma með sönnun. Getið þér
beðið i sex mánuði?"
„Vissulega, ef þér hafið einhverja
sönnun að þeim tíma liðnum".
Þetta minnti mig á tíma, ég leit
á klukkuna og stóð upp.
„Gætum við rætt þetta yfir hádegis-
verði?“ spurði hann.
„Ég vildi gjarnan heyra meira, en
ég er á leið í mat með mönnum, sem
eiga að sjá um framkvæmd á erfða-
skrá milijónamærings. Ég þarf að sann
færa þá um, að með orðunum „til
aukinna rannsókna á mannlegum veik-
indum“ hafi hinn látni átt við, að
peningunum skyldi varið til rannsóknar
styrkja fyrir kandidata í liffræði við
háskólann, en ekki látnir renna til ein
hvers sjúkrahúss.
„Eg sé, að þér hafið líka við vanda-
mál að stríða“, sagði Caswell og lét eins
og ég væri naumast til. Hann rétti mér
höndina og brosti kalt. „Jæia, verið
þér þá sælir, herra Halloway. Mér þykir
gott, að við skyldum hafa ræðzt við
um þetta“.
Ég kvaddi hann og skyldi hann ein-
an eftir, öruggan með sjálfan sig og
vissan um stöðu sína í framvindu vís-
indanna og virðingu starfsbræðra sinna,
en ólgandi 'innvovtis yfir þeirri ósvifni,
að ég.-rektorinn skyldi gerast svo djarf
ur að fara fram á að hann gerði eitt-
hvað áþreifanlegt.
Starf mitt er ekki auðvelt. Fyrir vin
samleg og virðingarfull blaðaskrif og
leyfi til að taka þátt í árlegri hátíð
í kjánalegum klæðnaði, verð ég árið um
kring að ganga með hattinn í hendinni
fyrir guð og hvern mann og sníkja
aura eins og vel klæddur umferðasali,
og ég verð að reyna að láta háskóíann
ganga fyrir það fé, sem ég snapa þann
ig saman. Frá mínum bæjardyrum séð
varð háskóladeild að standa undir sér
sjálf eða láta sér það nægja, sem hægt
var að gera fyrir skólagjöldin, en það
eru fáeinir fyrirlestrar hjá aukakenn-
ara. Caswell varð að láta tilraunina
heppr' st eða hætta.
En því meir sem ég hugsaði um mál-
ið, því forvitnari varð ég að heyra, i
hverju sönnun hans ætti að vera fólgin
Þremur dögum síðar, er við biðum
eftir að fá hádegisverðinn borinn á borð
ið, opnaði hann litla vasabók. „Hafið
þér heyrt talað um sjálfsleiðréttingar-
lögmálið?"
„Ekki nógu mikið til að kunna á þvi
full skil“.
„En þér þekkið þó snjóboltalögmálið?"
„Auðvitað, snjóbolti, sem veltur nið-
ur brekku, vex“.
„Einmitt, og . . . “ Hann skrifaði
nokkur tákn á autt blað og sneri bókinni
að mér. „Þetta er formúlan fyrir stækk
un snjóboltans. Það er hin almenna
undirstöðuformúla vaxtar, nær yfir
allt“.
Á blaðinu var röð af litlum táknum
settum upp eins og algebruformúla.
Eitt táknanna var jafn gormur, sem
stefndi upp á við, eins og þverskurð-
ur af veltandi snióbolta. Það var vaxtar-
táknið.
Ég hafði ekki búizt við því að skilja
jöfnuna, en hún var nær þvi eins auð
skilin og mælt mál. Það fékk talsvert
á mig og skelfdi mig lítils háttar. Hann
hafði þegar sagt mér nóg til þess,
að ég vissi, að væru kenningar hans
réttar, sýndu þessi tákn vöxt rómverska
heimsveldisins, sigra Alexanders mikla,
útbreiðslu tóbaksreykinga og breytingar
og festu hinna óskráðu laga tízkunnar.
„Er þetta raunverulega svona einfalt?
spurði ég.
„Þér sjáið“, sagði hann, „að þegar
boltinn verður of þungur fyrir samlög
unarkraft snjóarins, brotnar hann í
sundur. Yfirfært á mannlegar skipu-
lagsheildir . .“
Kjötið, kartöflustappan og baumrnar
komu á borðið.
„Haldið áfram“, sagði ég.
Hann var niðursokkinn í táknfræði
mannlegra hvata og stærðfræðijöfnur
er giltu Um mannlegt hópatferli. Þegar
við höfðum hlaupið yfir nokkrar gerðir
af vaxandi og rýrnandi skipulagsheild
um, komum við aftur að snjóboltanum,
og ákváðum að láta eitthvað vaxa.
„Þér leggið til hvatirnar", sagði hann,
„og formúlan breytir þeim í skipulags-
heild".
„Hvernig væri að taka gamaldags
eigingirni, þannig að meðlimirnir reynl
að fá sem flesta með, — einhver fríð-
indi fyrir nýja meðlimi, lækkuð árs-
gjöld eða eitthvað slíkt?
Ég bar tillöguna hikandi fram, ekkl
öruggur með sjálfan mig. „Og hvernig
væri að láta meðlimina tapa á einhvern
hátt, ef einhver géngur úr samtökun-
um, svo að þeir gætu á óbeinan hátt
neytt hver annan til að vera með?"
„Hið fyrra er keðjureglan", sagði
hann. „Því hef ég náð. Hitt . . . “ —
Hann hreyfði táknin til eftir einhverj-
um stærðfræðireglum, svo að sérstakur
954
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÖ