Tíminn Sunnudagsblað - 16.08.1964, Blaðsíða 8

HALLDÓR STEFÁNSSON:
AUSTLENIKUR
HUGVITSMAÐUR
Fræg í sögn og sögu er sú hug-
kvæmd Gunnlaugs bónda Magnússon
ar á Bergsstöðum á Vatnsnesi, föð-
ur Björns kennara Gunnlaugssonar
hins tölvísa, að hann smíðaði „skip
sem reri sér sjálft“, eins og Jón
Espólín orðar það. Fleira er sagt um
hugkvæmd hans og hagleik. í ein-
hverju var þó áfátt sjálfvirku út-
búnaði bátsins til þess að hann kæmi
að þeim notum, sem ætlað var.
Á Austurlandi var annar hagleiks
og hugkvæmdarmaður, en lítt
kunnur, sem einnig gerði tilraun til
þess að koma fyrir sjálfvirkum róðr-
arútbúnaði í báti sínum. Sá maður
var Benóný Gunnlaugsson, bóndi í
Hvalvík og síðar á Glettíngsnesi í
Borgarfjarðarhreppi.
Róðrarkarla sína lét Benóný ganga
fyrir vindafli. Gekk róðurinn sem
ætlað var í hægum og jöfnum vindi.
En í hvössum vindi og sviptivindi
gerðust „karlarnir" svo stórvirkir, að
við hélt, að báturinn rerist í kaf.
Hemlaútbúnaður róðrartækisíns hef-
ur verið ónógur eða enginn. Féll
þessi tilraun Benónýs með sjálfvirk-
an róðrarútbúnað í báta því niður.
Sennilega hefur það verið sama
ástæðan, sem ónýtt hefur hugmynd
Gunnlaugs bónda á Bergstöðum um
„skip sem gat róið sér sjálft“.
Betur myndi hafa tekizt, ef á
tíma þessara hugvitsmanna hefði ver
ið tæknikunnátta til þess að tengja
róðrarútbúnaðinn við öxulblöð eða
skrúfu í stað þess að tengja hann
við árablöð. Virðist sem það gæti ver
ið til athugunar kunnáttusömum
mönnum.
Betur tókst Benóný að hagnýta
vindaflið til kornmölunar. Hann
kom sér upp vindknúinni kornmyllu,
sem fágætt mun hafa verið á hans
dögum, ef ekki óþekkt. Hann smíð-
aði einnig sláttuvél og langspil og lék
manna bezt á það, að sagt var.
Benóný var af fátæku foreldri
kominn og umkomulítill í uppvexti.
Hann var fæddur í Fossgerði í Eiða-
þinghá á öðru ári 19. aldar. Móðir
hans hér Elín og var dóttir Galdra-
Tómasar, er svo var nefndur, því að
honum var vikið úr skóla fyrir kukl.
Ekki er samt kunn sú saga. Líkur
eru til, að faðir Elínar hafi verið
Tómas, sonur Ólafs í Fagranesi og
á Egilsstöðum í Vopnafirði, Sigfús-
sonar prests á Refstað, Sigurðssonar
prests sama staðar, Ólafssonar prests
og skálds á Sauðanesi. Hugkvæmni
Benónýs bendir til gáfna í framætt.
Guðlaugur, faðir Benónýs var Ein-
arsson frá Karlsstöðum á Berufjarð-
arströnd. Framætt hans er ókunn.
Hann víldi synja fyrir faðernið, en
Elín sór það á hann. Dómabækur Suð
ur-Múlasýslu frá þessum tíma eru
glataðar, svo að ekki er um mála-
rekstur út af faðerninu vitað nema
af munnlegum sögnum.
Eftir á kom á gang þessi vísa,
eignuð Elínu:
Sízt mun verða syndafrí,
þótt sakramentis neyti,
Elín veldur einkum því
og ungi sveinnínn Benóný.
Af vísunni er svo að skilja, sem
Guðlaugur hafi ætlað að réttlæta sig
fyrir synjun faðernisins með því að
ganga til altaris.
Guðlaugur staðfestist ekki í Eiða-
þinghá eftir þetta. Mun Elín ein
hafa þurft að vinna fyrir framfæri
sonarins. Hún var með hann í hús-
mennskuvist á ýmsum bæjum í Eiða-
þinghá fram um fermingaraldur
hans. Síðustu árin áður en hann fór
sjálfur að vinna fyrir sér, var hann
talinn á sveitarframfæri. Mun þá
hafa verið þrotið þrek Elínar
og heilsa.
Snemma bar á því, að Benóný var
hagur á hönd og í huga. Á uppvaxt-
arárunum milli fermingar og tvítugs
fór hann um sveitir með ýmsa smíð-
isgripi sína, haglega gerða, og hafði
þá til sýnis og sölu. Meðal þeirra
voru sýnishorn af sláttuvél, róðrar-
mönnum og vindmyllu. Allt þetta
reyndi hann í framkvæmd, þegar
hann fór að búa, en aðeins vindmyll
an kom að þeim notum, sem ætlað
var.
Hátt á þrítugsaldri fluttist Ben-
óný vistferlum úr Eiðaþinghá að
Breiðuvík í Borgarfjarðarireppi. Þrí-
tugur að aldri byggði hann fallinn
bæ i Hvaivik, hóf þar búskap, kvænt-
ist Ólöfu, dóttur Latínu-Magnúsar,
og tók móður sína til sín. Þaðan
fluttist hann eftir tíu ár að Glett-
ingsnesi, endurreisti einnig fallinn
bæ þar og bjó þar nær hálfan annan
áratug.
Árið 1849 dó Ólöf, kona hans. Bjó
hann eítir það með ráðskonu, Guð-
rúnu Sigurðardóttir, ættaðri úr Ör
æfurn. Árið 1856 ætluðu þau að gift-
ast. Voru nöfn þeirra skráð til hjú-
skapar í kirkjubókina, en svaramenn
og annað, sem tilheyrir, er ekki inn-
fært. Munu svaramenn ekki hafa
fengizt vegna tilhlutunar hrepps-
nefndar. Eigi að síður bjuggu þau
saman og eignuðust tvo sonu, Sigur-
laug og Jóhann, sem báðir komust
til aldurs.
Með Ólöfu konu sinni hafði Ben-
óný átt tvö börn, sem til þroska kom-
ust, Brandþrúði og Magnús.
Magnús tók ábúð á Glettingsnesi,
þegar faðir hans fluttist þaðan 1860.
Hann var um margt líkur föður sín-
um, sérlundaðar, hagur á hönd og
hugkvæmur — smíðaði meðal annars
langspil og lék á það. Brandþrúður
var karlmannsígildi til verka, bæði
til sjós og lands, og var alla tíð í
búi með bróður sínum. Hún hafði
skjaldmeyjareðli, giftist ekki og
hafði ekki hug til karla.
Hún var greind, minnug og fróð,
og eftir henni skráði séra Sigurður
Gunnarsson tvær ævintýrasögur í
safn Jóns Árnasonar.
Þegar Benóný lét af búskap á Glett
ingsnesí, fékk hann leyfi séra Sigurð-
ar Gunnarssonar til þess að byggja
sér bæ á Karlsbarði svonefndu, við
túnjaðarinn á Desjarmýri. Tveimur
árum síðar fékk séra Sigurður Hall-
ormsstað. Fauk þá í það skjól fyrir
Benóný. Fékk hann þá leyfi til þess
að byggja sér afbýli frá jörðinni
Hvoli gegnt Desjarmýri. Þar dó
hann nær hálfsjötugur að aldri, 21.
júlí 1866, sama árið sem Jóhann, son
ur hans og Guðrúnar, fæddist.
Benóný Guðlaugsson var einstæður
sérkennilegur persónuleiki. Á upp-
vaxtarárunum í Eiðaþinghá fær hann
við manntöl ítrekaði þann vitnisburð
að vera blendinn og ódæll, en dável
kunnandi. Líka einkunn fær Elín,
móðir hans. Til sérlyndis bendir
einnig það, að hún kaus fremur að
vinna fyrir sér og syni sínum í
sjálfsmennsku en í vistum. Skapsein
kenni eru sennilega sótt til Galdra-
Tómasar sem og þær gáfur og hug-
vit, sem með Benóný bjó.
Benóný var smár vexti og herða-
bjúgur, blestur í máli (holgóma), en
greindarlegur í tali. Mállýtið var hon-
um fjötur um fót. Blest í máli var
einnig Brandþrúður, dóttír hans.
Virðist sem bygging talfæranna hafi
verið erfð.
752
TÍMINN — SUNNUDAGSBLAÐ