Tíminn Sunnudagsblað - 16.08.1964, Blaðsíða 12

stapajarða' og auðgaöist stórum á
þeirri umsýslu. Lá þá Rif undir
Ingjaldshól, og þár höfðust við á
fyrsta ári aldarinnar nálega fimmtíu
fjölskyldur, sem fæstar höfðu nokkra
grasnyt. Þó mátti þetta fólk ekki
eiga fleytu, nema til kæmi sérstakt
leyfi húsbóndans, Stefáns Sehevings,
en sjálfur hélt hann þaðan úti sem
næst tveimur tugum skipa og báta,
er landsetum hans var skyll að
manna með þeim kostum, er hann
setti.
í Keflavík og á Helliss’andi var
einnig fjöldi búða, en yfir því íólki,
er þar var, drottnuðu plássbændur
svonefndir. Keflavík var ei'gn Kol-
beinsstaðakirkju í Hnappadalssýslu,
Ekki er búsældarlegt yzt á Snæ-
fellsnesi. Hraunelfur hafa endur fyr-
ir löngu hnigið niður hlíðar Snæ-
fellsjökuls, ollið út yfir láglendið allt
í sjó fram og þakið það úfinni storku.
Gróðurlendi, þar sem enn er gamall
jarðvegur, má helzt líkja við eyjar
í hraunhafinu. Hér er ekki gott und-
ir bú. Það ér kannski snapasamt á
þessum útskaga, ekki mikil fannalög
og víða skjól í bollum og kvosum.
En slægjulönd eru lítil og léleg. Hér
hefur einungis verið hokrað með úti-
gangsfé, er sett var á guð og gakk-
inn og reyndist oft vonarpeningur.
■Samt var um langar aldir fjölbýlt
á þessum slóðum. Því ollu önnur
við hvern sem var, hefur sjálft
ánauðarskipulagið, sem búðsetufólk-
ið bjó við kynslóð eftir kynslóð, sog-
ið merg og blóð og fellt á þá sitt
mark.
Landsdrottnar þessa fólks, hús-
bændurnir eða plássbændurnir, iitu
þeim mun meira niður á það, sem
þeir höfðu þrýst því dýpra í örbirgð
og umkomuleysi. Þeir, sem eðallynd-
astir voru, töldu það kannski skyldu
sína að dreypa á það, þegar harð-
ast kreppti að, svo að það féllí síður
úr ófeiti — það var hin föðurlega
forsjá ríkismannastéttarinnar, sem
um skeið þótti bezt latína. Hinir,
sem harðlyndari voru og fégírugri,
hírtu helzt um það eitt að draga efni
gæði en þau, er liggja í augum uppi,
þegar horft er yfir landið: Miðin við
ströndina vóru mikið forðabúr. Fólk
á utanverðu Snæfellsnesi átti líf sitt
undir sjónum — allt valt á því, sem
úr honum gafst. Og það var ekki
heimafólkið eitt, sem naut fiskimið-
anna: Undir Jökul streymdi fjöldi
manna úr fjarlægum' héruðum til
þess að stunda þar sjó eða sækja
þangað skreið.
En þó að' mikili fengur væri að
landi fluttur undir Jökli, var óvíða
á landinu örsnauðari lýður en þar.
Um langan aldur hrömmsuðu útlend-
ir kaupmenn og gírugir valdsmenn
til sín"öbbann af nytjunum. Einung-
is örfáir bændur, sem höfðu ábúð
þeirra jarða, þar sem verstöðvarnar
voru, gátu safnað efnum, en í kring
um þá hirðist ánuðugt fólk, sem
ekki mátti leita sér-lífsbjargar á sjó
nema á bátum landsdrottna sinna og
hlaut að sitja og standa að þeirra
vilja. Það er efalaust, að á þessar
slóðir hefur leitað margt manna, sem
flosnað hafði upp annars staðar, og
voru sumir litt til sjálfsbjargar falln-
ir. En úr hinum, sem að upplagi voru
gæddir þreki og framtaki til jafns
í sinn garð. En öllum var þeim það
sameiginlegt, að þeir töldu þann arð,
sem af sjósókninni flaut, bezt kom-
inn hjá sér, hvort sem þeir vildu
nokkru miðla eða engu, þegar harðn-
aði í ári. Ef til vill hafa þeir haft
rétt fyrir sér Ef til vill hafa þeir,
sem undir höfðu troðizt í lífsbarátt-
unni, ekki verið færir um að standa
á eigin fótum, þótt eitthvað fengju
í hendur. En þess er þá að gæta, að
það var sama skipulagið, sem gerði
þessa forsjármenn efnaða eða jafn-
vel auðuga, er hafði drepið dáð úr
búðsetufólkinu og gert það að að-
faralausum handbendum annarra.
Þetta gat ekki breytzt fyrr en ný
öld hafði rofið þennan vítahring. En
það er önnur saga, sem ekki verður
rakin hér.
II.
í byrjun nítjándu aldar sálu í Nes-
hrepp utan Ennis tveir menn, sem
surfu fast að kotungum og búðsetu-
mönnum. Annar var sýslumaðurinn,
Finnur Jónsson, biskupsson frá Ilól-
um, er bjó á Sveinsf.töðum, drykkju-
maður mikill og óreiðumaður. of-
stopafullur og aðgangsharður, þar
sem hann mátti því við koma. Hinn
var Stelan Scheving . á Ingjaldshóli,
sýslumannssonur frá Víðivöllum í
Skagalirði, er fór með umboð Ai nar-
og var forráðum bar skipt milli
tveggja bænda, er höfðu undii sér
fimmtán fjölskyldur og réðu yfir út-
veginum á svipaðan hátt og Steian
á Ingjaldshóli i Rifi. Á Hellissandi,
sem heyrði til Stapaumboði, voru
einnig tveir húsbændur og sat annar
á Munaðarhóli, sá er meira átti undir
sér. Voru búðir ó landi þessara jarða
nálega jafnmargar og í Rifi, en skip
og bátar, sem Sandsbændur héldu
úti, talsvert færri, enda nokkrir búð-
armenn, er báru svo hátt sinn baröa,
að þeir áttu sjálfir fjöl til þess að
fljóta — í stöku tilviki fleiri en
eina. Ofar í sveitinni voru svo nokkr-
ar jarðir, þar sem dálitlum búskap
varð við komið. og hjáleigur, er
mjög var þröngur stakkur sniðinn,
en út með sjónum, á Gufuskálum og
Öndvarðarnesi, voru plássbændur
með krans búða umhverfis sig, eink-
um á Gufuskálum.
Aldrei varð þurrð á fólki, sem
sættí sig við þurrabúðarlífið, þótt
harðir kostir væru settir. Það var
auðvelt snauðum mönnum að stofna
til búskapar á slíkum stöðum, ef at-
hvarf fékksl í þurrabúð, þvi að inn
í þær gátu menn gengið með tvær
hendur tómar. En févænlegur var sá
búskapur ekki og mannfall mikið
meðal húðsetumanna. M>r tel'.t svo
til, að eigi færri en tuttugu og fimm
; 5'
I I VI i V \
>|!N\tl|lAIMtl,Af)