Tíminn Sunnudagsblað - 30.01.1966, Blaðsíða 16

Það 'var árás á helgan rétt kon-
ungsins til þess að velja ríkisstjórn
að vild sinni, er vinstrimenn felldu
fjárlögin, og þess vegna varð kon-
ungurinn að nota heimild sina til
lagasetningar, væri til slíkra óyndis-
úrræða gripið. Fjárlög, sem konung-
urinn setti, voru góð og gild, í slíkri
nauð, og skattheimta heimil, þótt
talað væri um samþykkt í stjórnar-
skránni.
„Þessi uppgötvun er svo ofurein-
föld, þegar menn hafa einu sinni
komið auga á þetta, að jafnvel heiðr
aðir andstæðingar okkar ættu að rafa
veginn," sagði höfundur þessarar
kenningar, Henning Matzen, laga-
prófessor í Kaupmannahafnarhá-
skóla.
VI.
Vinstrimenn lögðu gunnreifir t.il
atlögu við Estrup. Þeir líktu ráðu-
neyti hans við hænsni, sem fljúga á
prik: Þau sitja þar ekki lengur en
blánóttina, sagði J. A. Hansen. Ætl-
uðu þessir herrar sér að stjórna með
bráðabirgðalögum, var svarið bæði
einfalt og öruggt: „Enginn þarf að
óttast bráðabirgðalög", sagði
Hleiðrugreifinn, Lúðvík Holstein.
„Komi til þess, að konungurinn rjúfi
þann eið, sem hann hefur unnið að
stjórnarskránni, geta menn áhættu-
laust neitað að greiða skattana."
Estrup var líka óbanginn. Það var
meira að segja hann, ser greiddi
fyrsta höggið. Þegar þingið kom sam-
an haustið 1875, sendi hann það
jafnskjótt heim í tveggja mánaða or
Iof, og bar því við, að engin laga-
frumvörp væru til reiðu. Þessi lítils-
virðing, sem þinginu var sýnd, lofaði
ekki góðu, og átökin hófust þegar,
er þingið tók til starfa í ársbyrjun
1876. Ríkisstjórnin krafðist þá meira
en níutíu milljóna til vígbúnaðar, en
vinstrimenn buðu þrjátíu milljónir,
ef jafnframt yrðu samþykkt lög um
tekjuskatt. Samningar fóru út um
þúfur, og Estrup rauf þjóðþingið.
Kosningin fór fram í aprílmánuði
og vinstrimenn juku fylgi sitt til
muna. Þeir fengu um áttatíu þúsund
atkvæði og 74 þingmenn af 102, en
hægrimenn sem næst fimmtíu þús-
und atkvæði. Þó var fylgi ríkisstjórn-
arinnar enn eindregið í hinum
stærstu kaupstöðum landsins —
meira en áttatíu af hundraði.
Ríkisstjórnin kippti sér ekki upp
við það, þótt vinstrimenn hefðu ekki
miklu þingmannaliði á að skipa.
Hægriflokkurinn var formlega mynd
aður um þetta leyti, og viðbúnaður
var mikill á báða bóga. Fjárlög áttu
að hafa náð samþykki L apríl og um
skeið var von um samkomulag um
fjárlög, sem gilda áttu í tvær vikur,
svo að nokkurt ráðrúm fengist til
frekari samninga. En laugardaginn
fyrir páska, 31. marz, rak allt í
strand.
Ríkisráðsfundur var haldinn þá um
morguninn, en þingfundir áttu að
hefjast eftir hádegi. Á dagskrá var
tiliaga frá samninganefndinni.
Vinstrimönnum var hugleikið að
þjóðþingið afgreiddi máiið á undan
landsþinginu, og þess vegna afréðu
þeir að fella niður umræður og ganga
þegar til atkvæða. í byrjun fundar
kröfðust fimmtán þingmenn þess,
að atkvæðagreiðsla hæfist án um-
ræðna. Estrup kvaddi sér hljóðs, þeg
ar atkvæðagreiðsla var byrjuð, en
þingforsetinn, vinstrimaður auðvit-
að, lét það sem vind um eyrun
þjóta. Estrup kvaddi sér hljóðs í
annað sinn, og stappaði fæti í gólf-
ið. En þingforsetinn svaraði ekki.
Varð þá háreysti mikil, er þó hjaðn-
aði brátt.
Ríkisstjórnin lét þessa ekki óhefnt.
Þegar þjóðþingið kom saman á ný,
4. apríl, var lesið upp konungsbréf.
Þingmenn voru sendir heim. Og 12.
apríl voru birt bráðabirgðalög um
fjárveitingar næsta ár. Þar voru þó
felld niður þau atriði úr fjárlaga-
frumvarpi ríkisstjórnarinnar, sem
vinstrimönnum var mestur jvyrnir
í auga.
Vinstrimenn settust á rökstóla.
Maður spurði mann, hvort nú dyndi
yfir bylting. Það var óhugur í mörg-
um og kvíði. En ekki kom til nekis
slíks. Ríkisstjórnin hafði slævt vopn
andstæðinga sinna með því að fella
niður úr fjárlögunum þær fjárveit-
ingar, sem mestur styr stóð um, og
þó að verja ætti vænni fúlgu til Kon
unglega leikhússins gegn vilja
vinstrimanna, þá var erfitt að fóta
sig á slíku. Leiðtogar vinstrimanna
létu sér nægja að mótmæla gerræð-
inu. Menn guldu skatta sína eins og
venjulega og því var ekki haldið
fram af neinum þrótti, að stjórnar
skráin hefði verið rofin.
Annað var þó verra. Þetta olli
sundurþykkju meðal vinstrimanna.
Þegar þing kom saman um hauítið,
vildu Berg og Hörup leggja til at-
lögu, en Hleiðrugreifinn og aðrir
fleiri gerðu bráðabirgðasætt við
Estrup. Þannig slapp hann við að
beita bráðabirgðalögum á ný, vorið
1878. Berg og Hörup sögðu sig þá úr
hinum sameinaða flokki vinstri-
manna, ásamt þrjátíu þingmönnum
öðrum, og Estrup gekk á lagið og
leitaði samninga við þessa tvo hópa
til skiptis.
Honum nægði það þó ekki. Hann
hugðist einnig nota ágreininginn með
al vinstri manna til þess að styrkja
þingfylgi sitt. Þess vegna lét hann
konung ákveða nýjar kosningar í byrj
un janúarmánaðar 1879 — um há-
vetur, þegar bændum var örðugast að
neyta kosningaréttar síns. Heift Hör-
ups var svo mikil, að hann kvaðst
tieldur vilja, að fylgismenn Estrups
næðu kosningu en þeir vinstrimenn,
sem hann taldi hafa brugðizt, þegar
mest lá við. Hægrimenn unnu líka
nokkurn sigur, þó líkum minni, níu
þingsæti, og hinir andstæðu hópar
vinstrimanna urðu viðlíka sterkir.
Bar nú fátt til stórtíðinda fyrr en
vorið 1880. Berg og Hörup áttu þá í
samningum við Estrup um vígbúnað-
armálin og höfðu mjög látið undan
síga — meira að segja fallizt á, að
Kaupmannahöfn yrði víggirt á landi.
Varla hefur þeim þó verið létt í skapi
um þessar mundir. Einn vinstri-
manna úr hinum arminum, Frede
Bojsen, leitaði samtímis samkomu-
lags við þá í hópi hægrimanna, er
stóð stuggur af vígbúnaðarráðagerð-
um stjórnarinnar, því að þeir voru
líka til. Hann fór þó ekki dult með,
að hann ætlaði sér fyrst og fremst
„að fietta niður um Kristin Berg.“
Og Bojsen brást ekki bogalistin.
Þegar samningum Bergs og Estr'ups
var nálega lokið, gerði Bojsen upp-
skátt, að hann hafði gert sætt við
hóp hægrimanna án vitundar ráð-
herranna. Svo rammlega var um
hnútana búið, að ríkisstjórnin sá sitt
óvænna. Afleiðing þessa voru herlög
þau, sem samþykkt voru árið 1880
og ekki voru til muna frábrugðin
því, er áður hafði verið.
VII.
J.A. Hansen hafði verið þingmað-
ur á Langalandi, og sá, sem kom
í hans stað, var ákafur fylgismaður
Bergs. Nú lét hann af þingmennsku,
og voru aukakosningar ráðnar haust-
ið 1880. Berg og Hörup höfðu til
reiðu nýjan frambjóðanda, sem þeir
sendu í kynnisför til Langalands.
Þetta var ungur háskólamaður frá
Kaupmannahöfn, dökkur á brún og
brá. Eðvarð Brandes hét hann.
Það mátti kannski virðast tvísýnt,
hvernig bændunum á Langalandi
geðjaðist að þessum unga
manni, sem numið hafði austurlenzka
málfræði, skrifað doktorsritgerð um
kviður í Rigveda bróður Georgs
Brandesar, sem vakið hafði hinn
mesta storm með bókmenntakenning
um sínum í Kaupmannahöfn og árás-
um á margt það, er öðrum var hug-
fólgið eða jafnvel heilagt. En hann
hafði verið samstarfsmaður Hórups
við Morgunblaðið og laðað að því
margt ungra menntamanna og skalda.
Og Hörup batt við hann miklar Iram-
tíðarvonir: „Flokkur okkar varð að
eignast skáld, prófessora, lögfræð-
inga, blaðamenn, stúdenta . . .,“ sagði
hann seinna. „Hinir vinstrisinnuðu
bókmenntamenn féllu eins og maaua
af himnum ofan í auðnina."
Bændurnir á Langalandi sættu sig
við sendimanninn. Hægrimenn börð-
ust um á hæl og hnakka og kölluðu
hann Júða og fríhyggjumann, hvort
86
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ