Tíminn Sunnudagsblað - 06.08.1967, Blaðsíða 5

fiundrti
aÖ skoð.áuir
óð týndist á sjöttu öld, og etjg-
> spftniii’ íóru gf helmi í þím
ár efíir það, Qk fœ efeki
Bino.d&ts kunn-
; a fníhs frá Iíoftoigi á þessu
! s|n roistar á tradstari grunni,
rað þá áú kenning ftutherfords,
Jiftgar géu af'komendur
jenjamjhsættkvíslarinnar. Bg legg
>etta aíit að jðfnu. Svona lagað
|étur verið ágsett tómstundadutl,
|ji fræðimennska eða sagnfræði er
það ekki. Það verður eítthvað á-
þreifanlegt að finnast, ef færa á
Jví stað, að ísland eigi sér for-
Sögu.
— Áður en lengra er haldið,
væri gott, að þú gerðir grein fyr-
ir helztu þáttum í sögu íslenzkrar
sagnaritunar — þeim grundvelli,
sem sagnfræði nútímans hvílir
að nokkru leyti á — og þá um leið
ýmsum heimildum frá fyrri öld-
um.
— Við verðum að gera greinar-
mun á eiginlegum sagnaritum og
öðrum sagnfræðilegum heimild-
um. Margir halda, að við íslending
ar eigum tiltölulega miklar heim-
ildir um sögu okkar. Þetta er ekki
rétt, heimildir okkar eru sérkenni
legar, en geta á engan hátt talizt
miklar að vöxtum. Miðað við höfða
tölu eiga Englendingar, svo að
dæmi sé tekið, sennilega langtum
meira og traustara magn sagn-
fræðilegra heimilda en við frá
síðustu 1000 árum. Þeir eiga til
að mynda sakferilsskýrslur sam-
felldar allar götur frá því um 1200
og yfirleitt geysimiklar heimildir
frá miðöldum.
Við eigum engar samtímaheim-
ildir um fyrstu hálfa aðra öld
íslandsbyggðar. En þegar á þjóð-
veldisöld tekur sagnaritun og fróð
leikssöfnun að togast á. Ari fróði
og Snorri voru báðir mjög góðir
sagnfræðingar á mælikvarða sinn-
ar tíðar. Þeir kunnu vel til verka
og haf>a ugglaust þekkt alþjóðlega
hefð í sagnritun — sennilega hafa
þeir meðal annars lesið Kirkju-
sögu Beda prests hins fróða.
Enginn algildur mælikvarði
verður lagður á heimildagildi ís-
lendingasagna, meta verður hverja
sögu fyrir sig, en þótt þær hafi
lítinn sögulegan kjarna, sumar
hverjar, gefa þær alltaf nokkra
mynd af þeim tíma, sem þær voru
ritaðar á. Töluvert er til af kirkju-
legum ritum, til dæmis helgisögur,
sem bera svipmót alþjóðlegra
mennta. Ég held, að það, sem
feglað þefur verið heiðið raunsæi,
væri rétíara kehnt tii krlstlnnar
i^hyggju, og kristin áhrif á höf-
Éia íslendingasagna hafa yfir
;t verj$ vanmetfn. Rit Ágústínus
ar klrkjuföðuir, De Öivitate Dei,
er að mörgu leyti góður inngang-
ur að íslendingasögum. Það leikur
ekki á tveim tungúm, að kaþólsk-
ir miðaídaklerkar höfðu mikla
sálfræðilega þekkingu til að bera,
og slíkum mönnum er ætlandi að
háfa dregið hinar snjöllu mann-
í^singar íslendingasagna.
Sturlunga er mikil fróðleiks-
náma, og ekki vildum við vera án
neins, sem þar stendur, þótt nafna
þulur geri sögur ritsins stundum
Grikkinn Herodotus, sem uppi var á
fimmtu öld f. Kr., er kallaöur faSir
sagnfræðinnar. Hann skrifað) sögu
Persastríðanna á öndverðri fimmtu
öld og kallaði verk sitt Historia. Það-
an er runnið alþjóðaorðið um sagn-
fræði.
fremur torveldar aflestrar. Við
eigum til annála og lagasöfn, sem
mikil stoð er að. Ekki er vitað,
hvenær farið var að rita annála,
en sjálfur trúi ég því, að Ari
fróði hafi verið annálsritari. Um
1350 er hætt að skrifa Biskupasög-
ur, og þá eru annálar einu sam-
tímaheimildirnar auk alls kyns
gerninga. Þessar heimildir eru
talsvert yfirgripsmiklar, en mynd
sú, sem við fáum af sögu landsins
á þessu tímabili, verður mjög
tætingsleg, persónusögu vantar til
dæmis að mestu eftir 1350. Ekki
bætir úr skák, að um 1430 leggst
annálaritun niður um sinn. Stend-
ur svo fram um siðaskipti, en þá
verður gagnger breyting á. Eftir
það þarf naumast að kvarta um
skort á heimildum, enda hefst
sagnaritun nú að nýju. En vert er
að geta þess, að bruni handrita-
safns Árna Magnússeuar gera
þessi skil sýnu gleggri en ella.
Arngrímur lærði ber höfuð og
herðar yfir samtímamenn sína hér
sem sagnfræðingur. Starfsaðferð
ir hans eru vísindalegar, hann
þekkir vel til erlendra rita og
hefur tileinkað sér viðhorf er-
lendra sagnfræðinga, en vitaskuld
er hann barn síns tíma, hvað heim-
ildakönnun snertir. Á átjándu öld
ber hæst þrjá niðja Halldórs Jóns-
sonar prófasts í Þverárþingum:
Jón, Finn Jónsson og Hannes
Finnsson. Kirkjusaga Finns, sem
hann reit á latínu, er gagnmerkt
verk og hefur mikið gildi fyrir
almenna sögu. En merkast er þó
rit Hannesar, Mannfækkun af hall
ærum, sem er einstaklega vel unn-
ið á sínum tíma. Þá ritar Skúli
fógeti merkilega um íslenzka hag-
sögu. Það þyrfti rækilegri rann-
sókna við en gerðar hafa verið.
Jón sýslumaður Espólín vann mik-
ið afreksverk með samningu Ár-
bóka sinna, en þær eru eitt hið
merkasta rit um sagnfræðileg efni,
sem við eigum frá nítjándu öld.
Sjónhringur Espólíns er víður,
ótrúlega víður, liggur mér við að
segja.
Þegar kemur fram undir miðja
nítjándu öld, er sjálfstæðisbarátt-
unnar tekið að gæta á þessu sviði.
Jón Sigurðsson og fleiri sóttu sér
vopn til liðins tíma, og fyrir vik-
ið sat hlutlæg sagnritun á hak-
anum. En á öldinni, sem leið, var
afar vel unnið að útgáfustarfsemi,
hlutfallslega miklu betur en á
tuttugustu öld. Jón Sigurðsson
var einstakur afreksmaður á þessu
sviði, og margir fleiri lögðu hönd
á plóginn. Hafin var útgáfa Forn-
brófasafns og Safns til sögu ís-
lands og íslenzkra bókmennta, og
safn íslenzkra laga var gefið út.
í sambandi við nítjándu öld-
ina, má geta þess, að þá samdi
Páll Melsted fyrstu raunverulegu
mannkynssöguna á íslenzku. Þetta
var stórvel rituð bók, en nær ein-
göngu helguð styrjöldum og þjóð-
höfðingjum, eins og þá var tátt
— Þorvaldur Thoroddsen er
frægastur fyrir rannsóknir sínar á
náttúru íslands, en leggur einnig
mikið af mörkum til ranUsókna á
landssögunni, einkvtm hagsög-
unni. Það hefur frá hans dögum
verið aðall íslenzku náttúrufræð-
inga að vera rithöfunder góðir og
TÍMINN— SUNNUÐ AGSBLAÐ
653