Tíminn Sunnudagsblað - 01.10.1967, Blaðsíða 21

Lesendur kunna að spyrja, hver
miuni orsök þessa faraldurs, og
þetta er svarið: Árin 1664 til 1666
herjaði skæð plága á London og
drap nærfellt 70.000 manns, svo
að heii hverfi stóðu auð í borg-
inni. Þegar og plágunni lauk, tók
fólk úr landsbyggðinni að streyma
til London, og er talið, að þangað
hafi flutzt um það bil 10 þúsund-
ir nýrra íbúa á næstu tíu árum.
einkum angt fólk og barnmargar
fjölskyldur. íbúðarskonsur hinna
látnu fylltust af börnum og ung-
mennum, sem voru afar næm
fyrir berklasmiti, og með þvi að
húsakynnin voru hrörleg og óholl,
átti berklasýkillinn þar góða daga
og var hægt um að ráðast á varn-
arlitla líkami innflytjendanna.
Breiddist síðan berklaveikin smám
saman út um landið og var skæð
ust á árunum 1760 til 1820.
Þessi berklafaraldur á Bretlands
eyjum virðist hins vegar ekki hafa
verið bein afleiðing iðnbyltingar-
innar á níunda tug átjándu aldar,
og þegar hann loks var i rénum,
1820 tii 1840, skorti mikið á al-
mennt hreinlætj í verksmiðju-
borgunum, og heilbrigðisþjónusta
var með lakasta móti. Kólera og
taugaveiki geisuðu hvað eftir ann
að á þessum tíma, og dánartala
ungbarna og mæðra var mjög há.
Skýring á rénun berklaveikinn-
ar er þá máskj sú. að sóttnæmi
sýklanna minnkaði smám saman,
eftir því sem árin liðu, og jafn-
framt jukust viðnámsþróttur og 6-
næmi á meðal fólksins. Þessi stað-
reynd er ekki siður mikilvæg en
frásagnir um slæma aðbúð og
eymdarleg kjör alþýðunnar, og hún
skýrir margt í sögu berklaveik
innar á Bretlandseyjum.
í öðrum löndum Evrópu var
hegðun berklaveikinnar lík þvi.
sem gerðist á ensku eyj-
unum. Stundum var hún skæð
og dró marga til dauða.
en svo gátu liðið nokk-
ur ár án þess að veikin gerði
teljandi usia Þá blossaði hún upp
að nýju, og þannig koll af kolli.
Virðist sem berklaveikin hafi átt
sér fastan samastað í hverju hér-
aði, og þaðan hafi hún breiðzt út,
þegar viðnámsþróttur manna eftir
fyrri faraldur minnkaði.
Robert Koch uppgötvaði berkla-
sýkilinn árið 1882 eins og fyrr
getur, og breyttist þá mjög við-
horf manna til berklaveikinnar.
Vestrænar þjóðir lögðu brátt tii
herferðar gegn berklum, og mun
óþarft að rekja þá sögu hér. Hvar-
vetna risu upp sóttkvíar og heilsu-
hæli fyrir berklasjúklinga: Hið
fyrsta í Danmörku var opnað um
aldamótin, og hér á íslandi tók
'berklahælið á Vífilsstöðum til
starfa árið 1910 og átján árum síð
ar Kristneshæli í Eyjafirði.
Jafnframt sóttvörnum var einn-
ig hafizt handa um að finna lyf
gegn berklum. í fyrstunni bar leit-
in engan árangur. Árið 1922 tókst
þó tveimur frönskum læknum,
Calmette og Guérin, að búa til
bóluefni gegn berklum, en það
var ekki fyrr en 1952, að kom á
markaðinn lyf, sem hindrar fjölg-
un berklasýkla í líkamanum. Þetta
er p.a.s. (paraanimo-salicyl-
sýra), og með því hefur lánazt
að lækna berklasjúklinga, sem
öðrum kosti væru dauðans matur.
Segja má nú, að berklaveiki sé
orðin fátíður sjúkdómur á Vestur-
löndum, og skulu hér nefndar töl-
ur, sem sýna þetta mætavel:
Árið 1930 dóu 232 úr berklum
á íslandi, en árið 1957 dóu einung-
is 7 úr veikinni.
f Danmorku árið 1890 dóu 300
af hverjum 100.000 íbúum úr
berklum. Árið 1923 var þessi tala
komin niður í 100, árið 1950 i 18
og árið 1960 í 8.
í Bandaríkjum árið 1850 dóu
400 af hverjum 100.000 íbúum úr
berklum. Árið 1900 var þessi tala
komin niður í 200 og árið 1945
f 50. Árið 1963 höfðu aftur á móti
35 milljónir Bandaríkjamanna tek-
ið berklasmit.
íbúar Vesturlanda þurfa ekki að
Öttast voðahramm berklaveikinn-
ar, en þessu er á annan veg far-
ið í hinum svonefndu þróunarlönd
um. Þar fer berklaveikisjúkling-
um æ fjölgandi. og árlega deyja
3 milljónir manna úr berklum í
Suður-Ameríku, Afríku og Asíu.
1 upphafi greinarinnar var á það
minnzt, að berklar hefðu öðrum
sjúkdómum fremur sett mark á
bókmenntir og listir, og skal nú
að þvi vikið nokkrum orðum.
Shakesepare, skáldjöfurinn
mikli, er sndaðist árið 1616, var
ágætlega Fróður í læknavísindum,
og hann ræðir oft um berkla i
verkum sínum. Á síðari hluta át-
jándu aldar og á nítjándu öld var
ekkj fátítt, að kvenhetjur i skáld-
sögum þjáðust af tæringu og hlytu
af henni bana. Þekktasta dæmið
um slika kvenhetju er daðurdrós-
in Marie Duplessis í skáldsögunni
Kamelíufrúin eftir Dumas yngra,
sem út kom 1848. Marie er tæring-
arsjúk, og þegar henni verður ljóst
að hún muni lifa skemur en flest-
ir aðrir, afræður hún að njóta lífs-
ins tii fullnustu. Skáldsagan lýsir
svo ævi stúlkunnar, unz hún
deyr, aðeins 23 ára. Dumas samdi
og leikrit eftir sögunni, og eftir
leikritinu var klúðrað saman texta
og efnisþræði í óperu Verdis, La
Traviata 'Kona á villigötum). Mar-
ie nefnist þar Violetta Valéry, og
í lokaþætti óperunnar liggur hún
berklaveik á banabeði, en syngur
ekki að síður heil kynstur og býsn
Og Violetta er ekki ein um að
hafa sungið berklaveik á ópéru-
sviði. Mimi, kvenhetjan 1 La Bo-
heme eftir Puccini, þjáist líka df
berklum og deyr i síðasta þærii,
þegar hún hefur sungið frá sér
alla von um bata.
f skáldsogu Dumas eru berklar
taldir arfgengur sjúkdómur Mare
hlýtur þá ■ arf frá móður sinni
Þessu er -‘innig svo farið 1 La
Traviata 'frumsýnd 18531. ig ’i.w-
usti Violettu, Alfredo Germont
þarf ekkj að óttast smit. þó að
hann umgangist allnáið ástmey
sína. í La Boheme ífrumsýnd 1896.
fjórtán árum eftir uppgötvun
Kochs) eru berklar hins vegar
orðnir bráðsmitandi sjúkdómur.
Ástarspil Puccinis er því öllti vá-
legra en harmleikur Verdis. og i
augum áhorfenda sýnir unnusti
Mimi, Rodolfo, einlægarj ást og
meiri sjálfsafneitun en nokkurn
tímann Alfredo. Að auki er Pucc-
ini raunsæismaður og lætur Mimi
hósta og kjöltra í lokaþætti, en
slík búkhlióð eru Verdi lítt að
skapi, og Violetta verður að um-
bera sjúkdóminn I þögn milli þess
sem hún svngur.
Af berklasjúklingum í íslenzk-
um skáldsögum mætti til dæmis
geta um Ástu Sóllilju, dóttur
Bjarts í Sumarhúsum (Sjálfstætt
fólk eftir Halldór Laxness). og Vil-
disi í skáldsögu Kristmanns Guð-
mundssonar Ármann og Vildísi, en
þessi saga gerist að mestu á berkla
hæli.
Nóg um það og hverfum aftur
til raunveruleikans.
Berklar hafa lagt mörg stór-
menni andans að velli, og líkur
benda til, að fleiri snillingar hafi
þjáðst af sjúkdómi þessum, þó að
T I M I N N - SUNNUDAUSBLAl)
861