Tíminn Sunnudagsblað - 24.03.1968, Blaðsíða 12

I.
Á síðari hluta nítjándu aldar
gerðust tíðindi, sein aldrei höfðu
áðuj- orðið í sögu þjóðarinnar:
Bændaiþjóðfélagið, sem staðið
■haifði með nokkrum -sveigjanleiika
af sér öll hret í þúsund ár, var
byrjað að gliðna. Inn í það höfðu
seytliað nýjar hugmyndir, sem
leystu af hólrni gömul viðhorf, og
fólkið á sveitabæjunum mettaðist
óróleika. Það undi því ekki leng-
ur að þreyja þorrann og góuna,
sætti sig ekki við það eitt að halda
velli: Það vildi sprengja af sér
gamla haminn. Vesturheimsfárið
dumdi yfir eins og reiðarslag, og
n-okkurn veginn samtímis hófst
skútuöldin, sem ól af sér þéttbýli
við sjóinn, þó ívið of seint til þess
að stemma stigu við vesturförun-
um. Fótk tók sig upp um dal og
strönd, skundaði för sinni á nýjar
slóðir til móts við nýja lífshætti.
Fyrst fækkaði fólkinu á bæjunum,
svo fækkaði bæjum í sveitunum,
seinast fækkaði byggðarlögum í
landinu. — Þetta síðasta stig fram
vindunnar lifum við nú.
Eitt af því, sem einkenndi hið
gamiLa bændaþjóðfélag, var göngu
fólkið, sem rjátlaði fram og aft-
ur um byggðirnar, lét þar nótt
sem nam og hóf nýja vegferð að
morgni. Rangt væri að segja, að
það ætti sér hvergi vísan nætur-
stað, því að það var siðalögmál og
mæliikvarði á mannslund að skjóta
ytfir það skjólshúsi að kveldi og
vinna þvi einhvem beina, og var
ekfei út af því brugðið nema í
verstu hallærum af öðrum en svíð
ingum, sem skeyttu hvorki um
sfcömim né heiður. En sjálft átti
það sér ekki rekkju aðra en þá,
er náttúran reiddi vegmóðum
manni í brekku eða hvammi, og
arinn þess var enginn utan sá
blettur, sem yljaðist geislastöfum
sólar.
Allmangt var enn á ferli af þessu
fólki á síðustu áratugum nítjándu
aldar, er upplausnin hóf innreið
sína í bændaþjóðfélagið, og nokkr-
ar lífseigar eftirlegufcindur þrauk-
uðu á vegurn landsins fram á
tuttugustu öld, unz þær öagaði
uppi og öndin skrapp úr vitum
þeirra. Með því lauk mikilli- ör-
lagasögu: Þar hurfu stéttleysingj-
ar' íislands af sjónarsviðinu. Mann-
gerðin sjállf er þó enn á meðal
okkar, og öll þekkjum við líklega
einhverja menn, er segja má um
með nokkurn veginn fullri vissu,
að orðið hefðu farandmenn, sem
gengið hefðu sveit úr sveit ævina
á enda og haft ofan af fyrir sér
með einhverjum kúnstum, ef þeir
hefðu fæðzt hundrað árutm fyrr.
Því var sem sé svo farið, að
sumt af landshornafólkinu var
liikt og kjörið til hlutskiptis síns
af náittúrunni sjálfri. Upplag þess
aMt og skapgerð olli því, að það
gat ekki hamið sig á þeim bási,
sem fábreytilegt samfélag vildí
marka því. Kyrrsetur voru því
hvimleiðar, háttbundið líf vistráð-
inna vinnuhjúa kvalræði, heimilis-
agi sem annað víti. Vöggugjöf
þess var ævintýraþrá, sem ekki
gat fundið sér aðra leið en hrak-
stigu, listamannseðli, sem af-
skræmdist í viðjum úrræðaleysis,
rótleysi, sem aldrei gaf grið.
Aðrir tóku sér betlistafinn í
hönd, þegar þeir gátu ékki með
öðrum hætti urinið sér brauð, svo
að nægja mætti. Það var nærtæk-
ast og kannski fyrirhafnarminnst
að sjá sér farborða með þeim
hætti. Margt af þessu fólki flakk-
aði einungis á sumrin, er síður
var hrakviðra að vænta, en sat
um kyrrt á vetrum. Það hentaði
vel rosknum konum og þsim, er
höfðu með sér börn.
Enn voru þeir, sem ku.su frem-
ur hið mæðusama frjálsræði flakk
arans en kyrrsetur við kjör hrepps
ómagans — hálfgerðir flóttamenn,
sem þó var ef til vill stundmn
ýtt af stað í ferðalögin og þeir
vissu fegnastir heyja af í öðrum
héruðum, er að lögum áttu að
seðja þá og hýsa.
Loks voru svo þeiir, sem örlög-
in höfðu löstið meö snöggum og
undarlegum hætti — kynlegir
J.H. rekur písíarsögu bera
204
T I M 1 N \ - SUNNUDAGSBLAÐ