Tíminn Sunnudagsblað - 09.02.1969, Blaðsíða 4

Á heimleið af fundi í Hinu ís-
lenzka náttúrufræðifélagi í apríl
1966, þar sem Guðmundur Kjart-
ansson flutti erindi sitt, „Stapa-
kenningin og Suirtsey", datt mér
þetta í hug: „Staparnir eru suður
1 sjó“ og í framhaldi þar af: „Guð
imundur leysti gátuna“ (um það,
sem gerist í Mýrdalsjökli, áður en
Kötluhlaup hefjast).
Þetta voru snöggsoðnar hugdett
ur mína-r, en engan veginn orð fyr
irlesarans, og þó? Guðmundur
sagði m.a.:
„Hér á landi hafa oft, svo að
sögur fari af, orðið eldgos í stór-
um og þykkum jöklum, og eftir
síðustu jökulgosin í Kötlu 1918 og
í Grímsvötnum 1934, fóru leiðangr
ar að kanna verksummerki á gos-
stöðvunum. En það er skemmst'
frá að segja, að í skýrslum sjón-
arvotta er ekkert, sem bendir til
að stapi eða fjall af nokkru tagi
hafi hlaðizt upp í jöklinum og því
síður upp í gegnum hann. Gríms-
vötn eru enn dalur, en ekki fjall,
þrátt fyrir margendurtekin gos á
síðustu öldum.“
Um Grímsvötn veit ég lítið að
segja, en Katla hefur verið mér
undrunar- og umhugsunarefni í
háifa öld, og daginn sem Katla
FYRRI HLUTI
gaus, 12. október 1918, man ég
fyrstan á ævi minni.
Mamma mín, Þuríður Pálsdóttir,
flýði með heimafólk sitt undan
hlaupinu 1918 frá Söndum í Með-
allandi yfir eystri hluta Kúða-
fljóts. Pabbi minn, Jóhannes Guð-
mundsson, var staddur í Vík í
Mýrdal vestan hlaupsins, en heima
voru sex fullorðnir og fimm börn,
hið elzta sex ára. Fara varð fót-
gangandi, því að hestar fældust
við gosdrunurnar. Það hjálpaði,
að óvenjulega lítið var í fljótinu
og hlauphraðinn þar var ekki mik-
iil.
Næsta vor, 1919, fluttu foreldr-
ar mínir frá Söndum að Herjólfs-
stöðum í Álftaveri og þar með
ennþá nær Kötlu. Þarf því engan
að undra, þótt Katla hafi orðið
mér hugleitin.
Þær eru orðnar margar, hug-
myndirnar, sem ég hef heyrt og
lesið, og hugdetturnar, sem ég hef
fengið, um Kötlu, en þeim öllum
var eitt sameiginiegt. Þær nægðu
mér ekki til skiinings á þeim stór-
kostlegu umbrotum, sem jafnan
eiga sér stað, þegar Katla gýs.
Stapakenning Guðmundar Kjart
anssonar, þ.e. skýringar hans á
myndun móbergsfjalla, virðist mér
hins vegar geta gefið skýringu á
þvi, sem gerist í Mýrdalsjökli, áð-
ur en Kötluhlaup hefjast. Athug-
um fyrst um „stapana11 hennar
Kötlu, hvar þeir eru niður komnir.
í skýrslum og frásögnum af
Kötlugosum má sjá m.a. eftirfar-
andi:
1918: Síðasta gosdaginn 1918
fóru 2 menn frá Vík að athuga
Kötlutanga. Lengd tangans töldu
þeir vera því sem næst 4 km. Eft-
ir miðjan vetur var tanginn mæld-
ur og reyndist þá um 1000 faðmar,
enda hafði þá þegar allmikið eyðzt
framan af honum.
1860: „í þessu hlaupi gekk
sandurinn austur fyrir Hjörleifs-
höfða, og út að Kerlingardalsá, svo
mikið í sjó fram, að sums staðar
er hann nú 400 föðmum lengri
en áður.“
1823: „Það er vist, að allur þessi
sandur frá Hafursey nær því aust-
ur undir framanverðan Loðinsvík-
urháls, og frá Hjörleifshöfða aust-
ur úr öllu, eins og allur Múla-
kvíslar gamli farvegur er
stórum hækkaður og fylltur upp,
svo að víða nemur mörgum föðm-
um lóðrétt."
1755: „Eftir endilöngum Mýr-
dalssandi liggja þrír samhliða ásar,
sem í fyirstu voru 60 álna háir, og
var hinn vestasti þeirra mestur, en
alls voru þeir nálægt hálfri mílu á
breidd. Ásar þessir eru gerðir af
grjóti og jarðruðningi, sem ekizt
hefur saman ásamt vikri 0g ösku.
Út frá ströndinni ganga þeir svo
langt sem séð verður í haf út
(nálægt 3 mílum), og standa jak-
arnir hátt upp úr sjó, þar sem áður
Verklag Kötlu árið 1918. Hann er ekkert smá-
smiði, jakinn, sem ris upp á rönd á miðri
myndinni. Litlu örðurnar uppi á brúninni tll
hægri eru menn.

HlUINN - SUNNUDAGSBLAÐ