Tíminn Sunnudagsblað - 16.02.1969, Blaðsíða 8

um og hafi þau síðan harðnað og
stiflað gljúfrið.
Sigurjón Rist segir i Jökli 1967:
„Sökum hins mikla tjóns á mönn-
um og eignum, sem hin stóru
Kötluhlaup geta valdið, er æski-
le"|t að geta, 1) sagt fyrir um jök-
ulhlaup, 2) gert aðvart strax og
hlaup hefst, 3) greint strax hvers
eðlis hlaupið er.“
Sigurjón tekur fram. að hlaup-
ið 1955 sýni, að vatn geti safnazt
fyrir í jöklinum og segir að lok-
um: „Tii þess að fylgjast með þess-
ari vatnssöfnun væri mikilvægt að
mæla hæðarbreytingar jökulsins í
Kötlukvos eigi sjaldnar en á 5 ára
fresti óg bora niður í. vatnsgeym-
inn.“
Eflaust væri æskilegt að geta
.sagt fyrir um Kötlugos eða gert
viðvart um blaup, jafnvel fárra
mínútna fyrirvari gæti verið betri
en enginn, einkum fyrir bifreiðir á
leið um Mýrdalssand. Hitt er svo
annað mál. hvort það er hægt eða
hvernig á að því að fara.
Almennt er álitið, að Katla geri
engin boð á undan sér og aðeins
á tveimur stöðum man ég eftir að
hafa lesið í gömlum skrifum, hvað
hugsanlegt var talið að hafa mætti
til marks um, að Kötlugos væri
væntanlegt.
Jón Austmann prestur á Mýrum
1 Álftaveri sagði eftir Kötlugosið
1823: „Einasta leyfi ég mér þess
að geta, að þegar slétt er orðið,
eða einkum farinn að bunga upp
jökullinn milli áðurnefndra tveggja
hæstu jökulhnúkanna, mega þeir,
sem þá Iiía, óttast fyrir nýju Kötlu-
gosi.“
Páll Sveinsson menntaskóla-
kennari sagði eftir Kötlugosið
1918: „Það fullyrða ýrnsir skil-
ríkir menn, að fyrir gosið hafi
jökulinn miIQi hnúkanna verið
orðnir því sem næst jafnháir þeim
til að sjá, - - -.“ „Er það gamalla
manna mál, að Kötlu sé von, er
svo er komið — eða jafnvel fyrr“.
„En telja menn það til marks um
það, að gosið hafi verið í vændurn,
að Múlakvisl var svo að segja þurr
allt sumarið, og hefur þá vatnið
verið farið að safnast fyrir í jökl-
inum. Og loks má geta þess, að
óvenjumikil jökulfýla fannst á
austurhluta Mýrdalssands, er á leið
sumaríð, bæði austan Loðinsvíkna
og. vdstan, sennilega hka vestan
Hafurseyjar". tN.Skalt. og ffoúar,
bis. 72).
Jöklafýia e»r snajög aigengt -Je»n-
Í28
brigði í Álftayeri, einkum á vetr-
um, þegar kalt er, heiðskírt og
logn eða hægur andvari á norðan.
Orsakir eru ókunnar. En sé fram-
anskráð tilgáta um Kötlu, byggð
á stapakenningu Guðmundar Kjart
anssonar. rétt, þá ætti jöklafýlan
ekki að stafa frá Kötlu. Gosið væri
þá iokað niðri í jöklinum, þar til
hlaupið brýzt fram.
Það, að lítið var í jMúlakvísl,
gæti hafa stafað af því, að kalt var
um sumarið, samanber Árbók ís-
iands 1918 (Þjóðvinafélagsalmanak
1920).
Hækkun jökulsins þarf að sjálf-
sögðu ekki heldur að standa í sam-
bandi við Kötlugos. Breytilegt ár-
ferði veldur auðvitað breytingum á
Mýrdalsjökli eins. og öðrum jökl-
um. Saml hef ég, þar til nú í sum-
ar (1968) nokkru á eftir, að
ég byrjaði á frumdrögum að þess
ari grein,- talið sjálfum mér trú
um, að einhver 'vísbending væri
fólgin í orðum séra Jóns Aust-
manns og því, sem Páll Sveinsson
sagði. Mér virtist líka, að upp-
hleðsla gosefna undir jökli ætti að
valda því, að jökullinn hækkaði að
minnsta kosti síðustu dagana fyrir
hlaup. Ilins vegar man ég ekki eft-
ir því, að hafa nokkru sinni heyrt
nokkurn halda því fram, að breyt-
ing hafi verið sýnileg á jöklinum
fyrir Kötlugosið 1918. Nú siðast í
sumar sþurði ég Jón Gisla-
son hreppstjóra í Álftaveri sérstak
lega þar um, en svarið var ákveð-
ið neitandi. Hér virðist vera eitt-
hvað, sem athuga þyrfti betur.
Lítum svo enn á ummæli Guð-
mundar Kjartanssonar. Hann
sagði: - - reikningslega nægir
hitaorka gosefnanna til að bræða
nífalt a'úm'mál þeirra af jökulís,
ef talið erj að þau kólni úr 1000
stigum í 0 stig og eðlisþyngd þeirra
sé 2,3 og eðlisvarmi 0, 28.“
Vatn þenst út við að frjósa, svo
sem alkunnugt er, og isinn, sem
úr því myndast, verður um 9%
meiri að rúmmáii, en vatnið var.
Samkvæmt þessu ætti is, sem
bráðrtar, að minnka að rúmmáli
nærri jafnt og nemur rúmmáli
þeirra gosefna, sem þarf, til þess
að bræða hann. Það getur þvi far-
ið saman, að jökullinn hækki ekki,
þótt gosefnin Maðist upp. Þannig
virðist stapakenning Guðmundar
Kjartanssonar geta geíið svör við
svo ótalmörgu, sem torskilið er
©g «érkennandi fyrir Kötlu.
| Lanötóaa»a segi>r, að Byafn
hafnarlykill hafi vitað fyrir um
eldsuppkomu. Jarðfræði og sögu-
legar heimildir benda tii þess, að
rétt geti verið að Hrafn hafi flúið
undan jarðeldi (úr Eldgjá?) frá
Dynskógum í Álftaveri í Lágey á
Mýrdalssandi. Hitt er með ólíkind-
um, að hann hafi vitað fyrir um
uppkomu eldsins. Ólíklegt virðist
lika, að nokkru sinni verði unnt
að vita fyrir um Kötluhlaup, en
ef svo færi, þá er stapakenning
Guðmundar Kjartanssonar eflaust
fremur stökk en skref í þá átt.
Sigurður Þórai'insson segir í
Jökli (1959) að hallamælingar hafi
með góðum árangri verið notaðar
til þess að segja fyrir um eldgos
á Hawai og í Japan. Hitamælinga>r
geta og hugsanlega gefið vísbend-
ingu um, að eldgos sé í aðsigi.
En hvorki hita- né hallamælingum
verður við komið, þegar Katla á
hlut að máli. Hugmyndin um, að
hægt sé að sjá fyrir Kötlugos með
athugunum á breytingum á hagð
jökulsins virðist og hæpin líka. 'í
nefndri grein í Jökli 1959 rekur
Sigurður Þóraiiinsson skráðar heim-
rldir um, að jarðskjálftar haíi fund
izt í Mýrdal, Álftaveri og víðar
nokkrum klukkustundum (2—7
klst.) áður en sást til hlaupanna.
Byggt á þeirri grein, hefur síðan
þá verið komið upp jarðskjálíta-
mælunr í Mýrdal og víðar. Nú e>r
og nýlokið við að setja upp mæli-
stöð inn við jökul og sérstakt við-
vörunarkerfi samkvænrt blaðafrétt-
urn i dag. Þetta er rnikils um vert,
en ekki rná láta þar staðar numið.
Katla er merkilegt rannsóknarefni
vísindalega séð, hvort sem hagnýt-
ur árangur næst eða ekki.
Tilgátur eins og þær, sem hér
hafa verið settar fram, eru að
sjálfsögðu ekki sania og vissa. Ég
vil því endurtaka líkt og ég sagði
áður í Frjálsri þjóð 1954: Svo fátt
er vitað og furðulegt allt varðandi
Kötlu, að ékki veit neinn, hvað
getur gerzt. Þess vegna þarf að
vera á verði, og þess vegna þarf að
halda áfram að rannsaka Kötlu-
gjá.
5Ö ára afmæíi Kötlugossins
1918.
12. október 1968.
Heknildarit:
Náttúrufræðingurinn 1. hefti
1966, Jökull 1955, 1957, 1959 og
1967, Kötlugosið 1918, Rvók.
1919, Rit um jaröelda á Islandi,
2. útgáifia, Rvík. 1930. Annarra
he*imiMa er getið í greininni sýálÍTÍ,
T í M I N N — SUNNVDAGSBLAÖ