Tíminn Sunnudagsblað - 09.03.1969, Qupperneq 4

SIGURJÓN FRÁ ÞORGEIRSSTÖÐUM:
Hjörleifur læknir
- stuttur söguþáttur
Allt frá því að sögur hófust hef-
ur sú viðleitni manna að hjálpa
sjúkum verið talin til merkustu
dyggða mannkynsins.
Ölduhrif sögunnar hafa verið
mörg. Menningarþjóðir hafizt til
vegs og hrapað. Þróuð læknavís-
indi liðið undir lok og risið á ný.
— Það er mikil saga.
í fornsögum okkar er oft getið
um lækningar sjúkra manna og
vopnbitinna. Þegar Þormóður Kol-
brúnarskáld vék helsærður úr
Stiklastaðabardaga, ranglaði hann
inn í kornhlöðu. Þar nutu særðir
menn aðhlynningar.
„Kona ein vermdi vatn í katli
til þess at fægja sár manna.“
Á öðrum stað var kvenlæknir að
starfi.
„Hún hafði þar gjört í stein-
katli af lauk og önnur grös og
vellt það saman og gaf að eta
þeim hinum sárum mönnum og
reyndi svo hvort þeir höfðu hol-
sár, því að þá kenndi af l'auk-
inum úr sárinu.
Hún bar það að Þormóði og
bað hann eta. Hann svarar:
„Ber í brott. Ekki hef ég gras-
_sótt-“
Læknislist átti lengi erfitt upp-
dráttar á landi hér. Ósjaldan var
um hnignun að ræða frá því, sem
verið hafði á fyrri tíð. En nauð-
syn kallaði áhugamenn til starfa.
Og þeir, sem unnu sér orðstír í
sjúkrahjálp og hjúkrun, áttu vin-
sældum að fagna. Það sanna eftir-
mæli bartskerans eftir Hallgrím
Pétursson:
Bartskera dæmis mjúkleg mennt
mörgum framar var honum lént.
Guðs er sú gátfan hreina.
Alúð þvi l'agði á það víst
ómak og kostnað sparði sizt.
Svo má þar satt um greina.
FYRRI HLUTI
Á siðari öldum voru þýddar á
íslenzka tungu syrpur um lækn-
ingar, einkum úr dönsku. Og ís-
lenzkir lærdómsmenn klúðruðu
saman lækningabókum. Nú þykir
það flest undarlegasta samsuða.
Inn í þessi efni ófst hjátrú og hind-
urvitni af því glóruleysi, að engu
tali tekur. Það var ekki einangrað
íslenzkt fyrirbæri.
Árið 1725 komst á framfæri
lækningarit eftir Jón Magnússon
sýslumann. „Hann var maður ágæt
lega gáfaður og góður læknir,“
segir í æviskrám. — Afskriftir af
bókinni dreifðust um land allt í
heila öld.
Þar gefur að líta eftirtalin holl-
ráð til heilsubóta:
„Hundasaur í víni við niður-
gangi. Blautt sauðatað í bakstur
við brjóstmeini. Að drekka sitt
eigið þvag á fastandi maga er
bezta ráð gegn svartadauða.
Mannasaur volgur, drepinn í
léreft og hafður sem plástur,
dregur fljótt úr sviða við heima-
komu.“
Þegar landlæknisembættið var
stofnað á landi hér og lærðir lækn-
ar komu til starfa eftir miðja 18.
öld, urðu þeir að skera upp herör
gegn hjátrú og hégiljum. Það var
þungur róður, enda liðsafli smár,
sem lagði í strauminn.
Hér varð að sigla milli skers og
báru. Hinir fáu læknar, sem völ
var á, gátu engan veginn annað
því að vera á hverjum stað, þar
sem þörfin kallaði. Eðlilegt, að þeir
slökuðu stundum á klónni og létu
afskiptalaust, þó að ólærðir menn
fepgjust við lækningar. -
Læknar reyndu þó að draga
fjöður úr nefi þeirra, sem stund-
uðu óhrjálegar skottulækningar.
Hinir, sem á menningarlegra stigi
stóðu í bjástri sínu, gátu orðið að
einhverju liði.
í hópi þeirra síðarnefndu voru
grasalæknar. Þó að kappinn Þor-
móður Kolbrúnarsfeáld talaði mein
Þessi þáttur um einn hinna
nafntoguðu alþýðulækna, sem
af spunnust þjóðsögur á nít-
ándu öld, Hjörleif Jónsson, var
fullsaminn, er höfundurinn, Sig
urjón Jónsson frá Þorgeirs-
stöðum, andaðist síðastliðið ár.
Hann hefur að líkindum verið
meðal þess, er hann lagði síðast
hönd á. ’
lega um laukvellinginn á Stikla-
stöðum, hafði það ekki dregið úr
trú á ágæti ýmissa jurta, heilnæmi
þeirra og lækningamátt.
Blaðað í skráðum sögnum.
Einn er sá alþýðumaður, sem
einkum hefur orðið nafnfrægur
um Skaftafellssýslur og sunnan
vert Múlaþing fyrir lækningar sín-
ar. Safnarar þjóðlegs fróðleiks
hafa dregið að sér drjúgar drög-
ur, sem vekja athygli á mannin-
um.
Þessi læknir eða bartskeri hét
Hjörleifur Jónsson. Hann leitaði
til náttúru landsins eftir margvís-
legum heilsugjöfum, ávann sér
einkum álit sem grasalæknir og
ráðlagði við mörgum kvill'um að
nota hreint lindarvatn í böð, sem
þóttu bera undraverðan árangur.
Ef litið er yfir það, sem um
hann hefur verið skráð, fer ekki
lejmt, að það er brennimerkt göll-
um og ónákvæmni þjóðsögunnar.
Þegar fleiri en einn segja frá,
sannast við samanburð, að jafnvel
í höifuðatriðum, er snerta uppruna
og lífsferil Hjörleifs, stangast
hivað á annars horn.
í Skaftfellskum þjóðsögum og
sögnum, sem Guðmundur í Hof-
196
TÍMINN - SUNNUDAGSBLAÐ