Tíminn Sunnudagsblað - 30.12.1973, Blaðsíða 6

skilningi sinum á sjálfum sér, stöðu
sinni á fortfö og samtið, hlutverki sinu,
gildi og takmarki. Einar lætur blik-
andi „geislastaf hugar sins" leika um
þessar persónur, sem hann velur sér
að yrkiefni, leiðir þær fram i glaðbirtu,
lifandi, fullmótaðar, vegur þær, metur
og dæmir. En uppljómaðar af þessu
ljósi endurkasta þær flæðandi birtu á
Einar sjálfan, lýsa upp einhvern þátt
hans, slikur sem hann var, er kvæðið
var unnið. Enginn höfundur, ekkert
skáld. kemst hjá þvi, að þetta blik af
verki hans lýsi á hann sjálfan og
gegnumlýsi hann, fremur en litróf
stjörnu getur leynt efnasamsetningu
hennar og gerð. Þvi meiri snillingur
sem skáldið er, þvi skærara verður
ljósiö, sem á hann sjálfan fellur af
verki hans. Fyrir þvi hef ég látið mér
detta i hug, að kvæði Einars Bene-
diktssonar um islenzka menn kunni að
vera opinskárri um hann sjálfan en
flest önnur kvæði hans. Og þessi skoð-
un styðst að nokkru við það, að hann
tekur i alvöru að leggja stund á að
yrkja slik kvæði. þegar stórkostleg
innri átök knýja hann til þess að gera
samvizku sinni reikningsskil fyrir lifi
sinu tilgangi þess og markmiði og yrk
ir þau flest. þegar þar er komið æv-
inni, aö dáð hennar er aö mestu unnin
og honum hlaut það að vera i vaxandi
mæli hugleikið hvert mót minning
hans skyldi bera i vitund komandi
tfma. Var þvi meðfram þess vegna
sem einmitt þessir menn urðu honum
svo hugstæðir. Ersitthvaö likt með öll-
um þessum mönnum og Einari? Og ef
svo skyldi vera er þá lika eitthvað ólikt
með þeim, sem höfðar sterkt til ein-
hvers i sál Einars á tilteknu skeiði
ævinnar. Ég hygg að öllum þessum
spurningum megi svara játandi. Virð-
um snöggvast fyrir oss þessa menn.
ekki eins og vér kunnum að hafa gert
oss þá i hugarlund. heldur eins og þá
ber við af sjónarhóli Einars Bene-
diktssonar. Athygli vekur þá, aö hann
hefur beitt sama verklagi. er hann
skóp myndir þeirra allra. Hann hefur
lyft þeim öllum á svið. þar sem við
taka mælikvarðar þeirra gilda. sem
hann viðurkennir. og leitt þá eina
fram, sem með einhverjum hæ'tti
fengu staðizt á þvi sviði. Átta eru
skáld, orðsnillingar. spekingar. einn
er meðal snjöllustu höggmyndasmiða
veraldarinnar. einn er afreksmaður.
sem gerir fsland, sina nýju ættarjörð,
fræga i sögum, vinnur einstæð stór-
virki viða um lönd vinalaus og einn —
Kári Austmaður. Allir eru skapendur
dáða, sem af varð frægileg saga, hafn-
ir yfir eyðingu gleymskunnar. Þetta er
þeim sameiginlegt.
Um nokkur þessara tiu kvæða er
fjallað á öðrum stað i þessari bók og
742
skal ekki fjölyrt um þau hér. Það eru
kvæðin Svartiskóli. Meistari Jón og
Arfi Þorvalds. En á hin skal nú aðeins
stuttlega litið i leiðinni.
Þeir eru geysilega ólikir. Samt sem
áður hefur Einar Benediktsson á viss-
um skeiðum borið kennsl á sjálfan sig i
þeim öllum, skilið köllun sina i köllun
þeirra, fundið örlög sin i þeirra örlög-
um. mælt svip sálar sinnar i sál þeirra
og gerð. Þetta er hin meðvitaða eða
óvitaða orsök þess, að einmitt þessir
menn verða Einari Benediktssyni að
yrkisefni, en ekki Grimur Thomsen,
Skúli fógeti, Jón Arason, Guðmundur
góði eða Gunnar á Hliðarenda, svo að
einhverjir séu nefndir. En sé þetta svo.
verður um leið ljóst. hvilik uppspretta
skilnings á Einari Benediktssyni sjálf-
um einmitt þessi kvæði eru. Það kann
að vera djarflega ályktað. en ég get þó
ekki varizt þeirri hugsun. að i hverjum
þessara manna. eins og Einar Bene-
diktsson leiðir þá fram i ljóði sinu,
stigur hann sjálfur fram á sviðið og
opinberar sjálfan sig i rikum mæli.
Hann valdar bersögli sina i skjóli þess
að hann er að yrkja um annan mann.
en maðurinn. sem Einar leiðir fram.
er ekki skapaður af sagnfræðilegum
heimildum. heldur genginn beint út úr
sál Einars sjálfs.
Fyrst verður fyrir Grettisbæli. Ekk-
ert er athyglisvert við kvæðið, nema
sú mynd af afreksmanninum, útlagan-
um Gretti Ásmundarsyni sem Einar
dregur þar örfáum skýrum dráttum.
Upphafið er beinlinis flatneskjulegt.
og það er i sannleika fágætt. að slikt
verði sagt um það. er Einar Bene-
diktsson kvað. En Flatneskjan er af.
þegar hann sér i anda Gretti bregða
fyrir við hreysið :
Mér er sem ég sjái hið
breiða bak
bogna og reisa heljartak
i útlegð og auðnuleysi.
En það er skáldið og orðsnillingur-
inn Grettir. sem Einar heyrir og sér og
opinberar um leið. hvernig honum.
hinu unga stórhuga skáldi. leikur hug-
ur á að verða máli farinn i ljóði:
En einkum er mér sem ég hevri
hljóm
af hreinum og djúpum karlmanns-
róm
i dýrri og dulri bögu.
Þau orð og þau svör — þeim ann
ég mest.
öflug og köld — Þau virði ég bezt
i Grettis göfugu sögu.
Svo rækilega segir Einar hér til um
hug sinn og markmið. tæplega þritug-
ur, að þaö. sem hann ann mest og virð-
ir i iþrótt Grettis, verður siðar á æv-
inni eitt megin einkenni hans eigin
orðsnilldar, fágað og fullkomnað af
áratuga iðkun og þjálfun. Þetta litla
dæmi hvetur til þess að hyggja nokkuð
vandlega að kvæðum þeim, sem Einar
yrkir siðan um islenzka menn. En
kvæðið Grettisbæli segir oss fleira um
Einar á þessum árum, er hann finnur
hamslausa krafta brjótast um i sér, en
veit litt hvað fyrir liggur. Veit ef til vill
það eitt, að hafast skal að svo um
munar. Hann les Grettissögu svo, að
hún kennir honum að
Mótlæti mannvitið skapar
En hann les hana einnig svo, að það
er ranglæti þjóðfélagsins, valdhaf-
anna. sem veldur útlegð Grettis og
böli. ..Hans lund var blendin og bitur
hans kjör", en allt um það er hann án
saka. Niðurstaðan verður sú,
að réttur er ranglæti, er vann, —
og reyndi það nokkur glöggvar en
hann.
að sekur er sá einn — sem tapar?
Hér er Einar Benediktsson upp-
reisnarmaður. Afstaðan til réttar og
valds er hér efalaust að einhverju leyti
lituð af minningum um afskipti
danskra stjórnarherra af högum föður
hans. ranglæti ofbeldisins, sem fer
sinu fram undir yfirskini réttarins. En
hér er meira á ferð. Hér talar maður-
inn, sem nokkrum árum siðar
leggur stórhuga dóminn á
feðranna verk,
heimtar kotungum rétt — og
hin kúgaða stétt
hristir klafann og sér hún er
voldug og sterk.
Einar er. þegar hér er komið sögu
orðinn margsýnn og viösýnn um
menningarlega og fjárhagslega við-
reisn þjóðar sinnar og hefur uppi um
það stórar ætlanir á næstu árum. En
hann óskar þjóðfélagsbyltingar: ..Allt
skal frjálst — allt skal jafnt" og
það þarf vakandi önd. það þarf
vinnandi hönd
til að velta i rústir og
byggja á ný.
Ekkert likara en að Einar sjái sjálf-
an sig i þvi hlutverki. þegar hann yrkir
kvæðið. hlutverki alþýðuforingjans,
sem reisir heljartak gegn þvi ranglæti,
sem helgar gerðir sinar með valdi hins
sterkara. A þessum árum er Einar
..höföinglundaður alþýðusinni", eins
og Próf. Steingrimur Þorsteinsson
orðar það hnyttilega i ævisögu Einars.
Það liða 18 ár frá þvi. er Einar Bene-
diktsson birtir Grettisbæli, þar til
næst kemur frá hans hendi kvæði um
islenzkan mann. kvæðið Svartiskóli
Sunnudagsblað Tímans