Tíminn Sunnudagsblað - 30.12.1973, Blaðsíða 7
um Sæmund fróða. Þessi 18 ár eru
jafnframt einhver mestur umbrota
timi i ævi skáldsins. Það timabil.er lif
Einars og skáldskapur taka þau mið,
er hvort tveggja hélt siðan. Einar hef-
ur á þessu 18 ára bili reynt margt.
Hann hefur verið málfærslumaður og
að kalla grundvallað nýja viðskipta-
grein á Islandi, fasteignasölu. Hann
hefur verið ritstjóri og prentsmiðju-
eigandi og mikið látið að sér kveða i
stjórnmálum þjóðarinnar, menn-
ingarmálum og efnahagslegum við-
reisnarmálum. Hann hefur verið
sýslumaðurog bóndi. Hann hefur ferð-
azt mikið heima og erlendis, og kveðið
óviðjafnanleg kvæði um þá reynzlu,
sem hann hlaut i þeim förum. Og hann
hefur breytt ráði sinu á stórmannlegri
og áhættusamari hátt en nokkur sam-
landa hans, tekið sig upp frá tryggri
afkomu og öruggri framtið og setzt að
erlendis til þess að afla stórauðs og
hrinda af stað umfangsmeiri fram-
kvæmdum, en tslendingur hefur áður
færzt i fang. Nú hefur hann búið um
hrið i glæsilegum borgum, bergt af
skálum alls þess, er hámenning og
glæsilif hefur að bjóða, er tekinn að
ganga i Svartaskóla fésýsluvisind-
anna, orðinn einn af gullgerðarmönn-
um nýtimans. Hann hefur þegar hönd-
ina á lykli hins gullna gjalds, er þegar
byrjaður að bera hann að skrám harð-
læstra dyra, bera vogarstöng gullsins
að óhreyfðum risaverkefnum á ts-
landi. Hann finnur og að Gróttinn —
gullkvörnin — leggur hlekki á þann, er
draga vill, þvi traustari fjötra sem
honum er meira helgað af orku og viti.
Og það setur að honum ugg. f sál hans
býr heilög köllun skáldsins. sem hefur
vigt hann þvi hlutverki að kveða
heimsins fegurstu ljóð á tungu heims-
ins fámennustu þjóðar. Allt annað er
svik. Er hægt að samrýma þetta
tvennt? Spurningunni verður ekki
skotið á frest. Hér, inni i galdra-
smiðju gullsins, verður Einar Bene-
diktsson að svara henni og svarið
táknar lif eða dauða. frelsi eða glötun
skáldsins i honum. Ein leið er til fær,
úr þvi sem komið er — aðeins ein. leið
Sæmundar fróða : Að verða ..fullnuma
i orðsins iist", nema fjölkynngi
Svartaskóla til svo gersamíegrar hlit-
ar að geta gert lærimeistarann sjálfan
að fifli sinu og þræli. komast upp á
tindinn og öðlast aftur svip Guðs sins.
Hverfa svo ..aftur góður andaður til
sinnar móður" að hætti Sæmundar
fróða. sem meistari og höfundur
þeirra stefja. sem eigi eru endurkvæð.
Með þessum hætti varð hvoru tveggja
borgið. skáldsins veglegu. spámann-
legu köllum og þeim stórláta
munaðardraumi. sem ..ris til auðs og
valds".
Sunnudagsblaö Tímans
Að öðru leyti visast til þess, sem
áður segir um þetta kvæði og skilning
á einstökum atriðum þess. En ég fæ
ekki varizt þeirri hugsun, að að-
stæöurnar, sem knýja Einar til þess að
yrkja það, séu hamrömm átök fésýslu-
mannsins og skáldsins i sál hans.
Einari Benediktssyni fer i þessu kvæði
eins og manni, sem verður að höggva
sér braut út úr myrkviði eða týnast.
Með tröllslegum átökum tekst honum
að kveða andstæðurnar i sál sinni til
sætta i bili, heimsmanninn og skáldið,
auðhyggjumanninn og andans mann-
inn, veraldarmanninn og einfarann,
kveða sér til handa griðabréf til þess
að halda ótrauður áfram á þeirri leið,
sem hann hafði markað sér. Við endi
þeirrar leiðar sér hann hylla undir þau
ferðalok sin. sem einnig urðu sögulok
Sæmundar fróða:
Aldrei dýpra skyggndist landinn.
Striðs og sigurs sterki andinn
stendur efst i Sólarhæð.
Þetta var árið 1909. Og enn reyndist
Einar Benediktsson sannspár. Þó að
ferðalokin yrðu ef til vill öll önnur, en
hann vænti, þá gætu ályktarorð hans
um Sæmund sómt sér sem sannmæli á
bautasteini hans sjálfs.
Nú liða fjögur ár, unz næsta kvæði
þessarar tegundar birtist eftir Einar
Benediktsson. Það er kvæðið um Egil
Skallagrimsson, sem fyrst kom út i
Skirni 1913. Einar býr i Kaupmanna-
höfn til 1910, starfar að fésýslumálum
sinum, stofnar félög til vatnavirkjana
á tslandi, ferðast látlaust, hefur i
mörgu að snúast, lifir stórmannlega.
Sfðan 1910 býr hann i London, höfuð-
stöð viðskiptalifs og hárrar menningar
á Vesturlöndum, hefur nú með hönd-
um stærri ráðagerðir en nokkru sinni
fyrr. Fyrir atbeina hlutafélaga, sem
Einar hefur stofnað með fésterkum
áræðismönnum, skal nú hafin stóriðja
og nútima atvinnurekstur á tslandi i
viðskiptum. námurekstri og með
virkjun fallvatna. koma upp hafskipa-
höfn, byggja nýja verzlunarborg.
Þetta eru ærin umsvif og mætti ætla,
að skáldskapur Einars, iþrótt hans og
andleg leit. hefðu orðið hálfgerðar
hornrekur á þessum árum. En það er
öðru nær. Þrátt fyrir öll umsvifin, eru
þessi ár eitt frjóasta kveðskapartima-
bil Einars. Hitt dylst ekki, llrannir.sú
ljóðabók Einars sem út kom 1913,
sama árið og hann lét birta kvæðið
Egill Skallagrimsson, ber þyngstan
yfirsvip allra bóka hans. Hún er mörk-
uð af þungri innri baráttu, djúphygli,
einmanaleik. innhverfri dul og leit.
Það er merkilegt að veita þvi athygli,
að þetta gerist einmitt á þeim árum,
sem Einar er umsvifamestur i ver-
aldarsýslan sinni. Rödd skáldsins
verður hljóðust og dýpst þegar rödd
kaupsýslumannsins og athafnabraut-
ryðjandans gellurhæst. Andstæðurnar
i sál skáldsins hafa ekki fallizt i faðma,
þar hefur i mesta lagi orðið húsfriður
en ekki varanleg sætt. Og á meðan svo
er, knýr enn á sama þörfin að gera sér
grein þess, hvar hann er staddur. Þá
yrkir Einar Benediktsson kvæðið um
Egil Skallagrimsson, vikinginn, af-
reksmanninn. skáldið — jafnaldrann
islenzkia braga. Við engan islenzkan
mann að fornu og nýju finnur hann þá
til jafn mikils andlegs skyldleika, i
einskis manns ástæðum og högum sér
hann þá jafn glögga hliðstæðu sins eig-
in lifs. Hann dregur upp mynd Egils af
voldugri djúpskyggni og myndugleik,
en bak við myndina skyggir hvarvetna
i Einar Benediktsson sjálfan. Kvæðið
er þrungið af rikri sjálfstjáningu og
sjálfsvörn. Það má vel vera, að Einar
Benediktsson hafi ekki verið nándar
nærri eins kulvis fyrir andúð þeirra,
sem gerðust mótstöðumenn fyrirætl-
ana hans. framkvæmda og jafnvel
skáldskapar hans, eins og stóryrði
hans ýms gætu gefið til kynna né
fjandskap þeirra manna, sem önd-
verðir snerust honum i stjórnmálum.
En hann átti það vissulega sammerkt
við Egil Skallagrimsson, að hann bar
það geð, sem gerði honum „visa fénd-
ur af vélöndum". Og vist er um það aö
hann var alla ævi illa skjólklæddur
fyrir vanþóknun þess hluta sins innra
manns sem krafðist brigðalauss
trúnaðar viö skáldköllun hans. Þær
raddir hafa verið áleitnar á þessum
árum. Um það bera glöggt vitni kvæði
eins og Pundið sem Einar lét svo um
mælt, að enginn gæti ort slikt kvæði
nema um sjálfan sig og Svartiskóli og
Dagurinn mikli, sem öll eru frá þessu
timabili. Með kvæðinu um Egil Skalla-
grimsson tekur Einar sér stöðu á þeim
vettvangi, sem hann hafði haslað sér i
kvæðinu um Sæmund Fróða, gerir
sjálfum sér og samtiðinni grein fyrir
eðli sinu, gerð, örlögum og gildi. Það
má kalla, að hann geri það undir rós
með þvi að beina kastljósum glögg-
skyggni sinnar og djúpsæis að Agli
Skallagrimssyni og beita iþrótt sinni
til þess að draga upp af honum
ógleymanlega mynd, stórum mikil-
legri en nokkrum hefur auðnazt öðrum
nema höfundi Eglu sjálfum. En þetta
mál er ekki vandlega dulbúið og hefði
Einari þó verið leikur einn, ef hann
hefði hirt um það. Skyldleiki þessara
skáldvikinga að eðli, gerð og örlögum
veldur þvi, að viðfangsefnið ber inn á
sjónarsvið Einars og tekur hann fang-
inn. Þegar svo er komið er honum i
lófa lagið að yrkja um Egil óviðjafnan-
743