Morgunblaðið - 24.04.2004, Síða 30

Morgunblaðið - 24.04.2004, Síða 30
UMRÆÐAN 30 LAUGARDAGUR 24. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ Beyging sagnorða er ístórum dráttum í föstumskorðum í íslensku en þóber við að rangar mynd- ir sjáist á prenti. Ekki er svigrúm til að fjalla hér um slík atriði eins og vert væri en nokkur dæmi skulu nefnd. Flestir beygja sögnina nema svo: nema, nam, námum, numið. Sögnin beygist eftir sterkri beyg- ingu og er þt.et. því einkvæð (nam). Veika þátíðarmyndin ?numdi er að vísu allgömul en hún er ekki talin rétt né heldur sterka myndin ?numum: Af því leiðir að eftirfar- andi dæmi getur hvorki talist gott né gilt: ?Við, gamli flokkurinn minn, afnumum aðskilnaðarstefn- una (11.2.2004). Sögnin blóta (blótaði, blótað) getur ýmist stýrt þágufalli (blóta e-m) eða þolfalli (blóta e-n/Bakk- us). Í fornu máli merkti orða- sambandið blóta goðum ‘færa goð- um fórn’ [reyndar einnig til með þf., t.d.: blóta djöfla] en í síðari alda máli kemur upp merkingin ‘bölva, ragna’. Ætla má að þá merking- arbreytingu megi rekja til þess að kristnum mönnum hafi þótt það at- hæfi heiðingja að blóta goð ófagurt (kannski hábölvað). Með þolfalli merkir sögnin blóta ‘dýrka’, t.d.: blóta Bakkus, blóta þorra. Ef þol- mynd er mynduð af þf.-sögnum breytist þolfallið ávallt í nefnifall (og samræmis er gætt í kyni og tölu), t.d.: Hundurinn beit köttinn > kötturinn var bitinn. Af þessu leiðir að rétt er að segja: Þau blót- uðu þorra/þorrann og Þorri/ þorrinn var blótaður en alls ekki ?... þar sem þorri var blótað (7.2.04) eða ?... þar sem þorra var blótað (nema ætlunin sé að bölva honum og ranga). Sögnin draga (dró, drógum, dregið) og samsvarandi miðmynd- arsögn dragast hafa löngum þótt erfiðar í rithætti, einkum þt.et. dró og þt.flt. drógu en einnig viðteng- ingarháttur nútíðar (dragi) og þá- tíðar (drægi). Hitt er sjaldgæfara að sögnin sé beygð veikt og und- irritaður hélt reyndar að slík beyg- ing væri ekki til (nema í barnamáli). En viti menn. Í Fréttablaðinu 9. janúar gat að líta eftirfarandi: ?Garðar sagði það ljóst að ef þessi deila sem slík dregðist [þ.e. dræg- ist] á langinn, væri alls óvíst ... – Í Snorra-Eddu (Gylfaginning, 33. k.) segir frá dauða Baldurs en er Bald- ur var fallinn, þá féllust öllum ásum orðtök og svo hendur að taka til hans [þ.e. Loka]. Eins fer fyrir um- sjónarmanni frammi fyrir orð- myndinni ?dregðist, honum fallast orðtök. Stundum ber við að rangt sé farið með sögnina ala (ól, ólum, alið), einkum þó samsvar- andi miðmyndarsögn alast. Það er einkum viðtengingarháttur þátíðar (æli, ælist) sem virðist eiga erfitt uppdráttar því að alloft skýtur myndin ?eldist upp kollinum, t.d.: ?Hann vildi ekki að sonur sinn eld- ist upp til að verða landeyða. – Þessi hugsun er reyndar ekki ný því að Jón þumlungur Magnússon segir í Píslarsögu sinni: sá sem elst upp hjá frómum er ólíklegt ófrómur skálkur vera muni. Alloft er sögnunum kveða (kvað, kváðum, kveðið) og kveðja (kvaddi, kvatt) ruglað saman í orða- sambandinu kveðja sér hljóðs (‘biðja um þögn’). Í Brennu-Njáls sögu (97. kafla) segir: Þá kvaddi Njáll sér hljóðs og í Rómverja sög- um stendur: hljóðs var kvatt. Hér þarf ekki frekar vitnanna við en fjölmörg önnur dæmi sýna reyndar svo að ekki verður um villst að rétt notkun er: Hana langar til að kveðja sér hljóðs og hann/hún kvaddi/hefur kvatt sér hljóðs. Sögnin ákveða (sig, einhvern hlut) beygist alveg eins og sögnin kveða (ákveða, ákvað, ákváðum, ákveðið) og viðtengingarháttur þá- tíðar er ákvæði en ekki ?ákveddi eins og stundum heyrist og sést jafnvel á prenti. Dæmi: ?Ljóst var að hann hugðist þiggja starfið þótt hann ákveddi [þ.e. ákvæði] sig ekki strax. Hér er það vitaskuld veika sögnin kveðja, kvaddi, kvatt (vh.þt. kveddi) sem hefur áhrif. Úr handraðanum Beyging sagnarinnar brydda er nokkuð flókin en algengast mun að beygja hana svo (innan sviga eru til- greindar sjaldgæfar myndir): brydda, bryddi/(bryddaði), brydd- að/(brytt), áhrl. Nútíðin er bryddi (ég bryddi, hann bryddir, það bryddir á e-u). Í nútímamáli mun sögnin einkum notuð í tvenns konar merkingu: (1) brydda (upp) á e-u ‘hefja e-ð, fitja upp á e-u’: gat haldið léns- drottnum og öðru stórmenni í ríki sínu í skefjum, og bælt þá niður ef þeir bryddu á óeirðum; NN reyndi að brydda upp á samræðum við sessunaut sinn. – Eldri mynd orða- sambandsins er brydda á e-u en í nútímamáli er myndin brydda upp á e-u algengust; þessi mynd er orð- in til með hliðsjón af orðasamband- inu fitja upp á e-u, sem er svipaðrar merkingar. (2) það bryddir á e-u ‘e-s gætir, verður vart’: það bryddir/bryddi nokkuð á óánægju ‘óánægju gætir/ gætti’; láta ekki brydda á áformi sínu ‘láta ekki uppi/sjást’; ... bryddi strax á ósiðunum; Frá því árið áður ... hafði víða brytt á óeirðum; þá fer nú strax að versna sagan og brydda á töluverðum kostnaði. — Elstu dæmi um orðasambandið er frá 18. öld: vilja brydda á sínum háa lær- dómi ‘láta bera á, láta sjást’; hann bryddi snemma á sér [í latínukunn- áttu] og þá heimurinn er farinn í mótlætinu að brydda á sér fyrir alla alvöru ‘láta á sér kræla, sýna sig’. Líkingin vísar trúlega til þess er e-ð kemur upp á yfirborðið, sbr. það bólar ekki á e-u, broddur (> brydda) e-s kemur (fyrst) upp/fram. Beyging sagn- orða er í stór- um dráttum í föstum skorð- um í íslensku jonf@hi.is ÍSLENSKT MÁL Jón G. Friðjónsson 26. þáttur ÚTGJÖLD Íslendinga til heil- brigðisþjónustu eru flokkuð eftir vissum kerfum OECD. Hvort Ís- land eða aðrar þjóðir fylgja slíkum flokk- unarkerfum nákvæm- lega skiptir ekki meg- inmáli ef ekki er farið eftir grundvalla- reglum OECD um ná- kvæma flokkun. Mörgum þjóðum hefur ekki tekist vel til varðandi þann þátt. Á Íslandi hafa stór- ar öldrunarstofnanir þar sem kostnaður við lækningar og hjúkrun nemur ekki helmingi rekstrarkostnaðar, verið flokkaðar undir heilbrigðisþjónustu að minnsta kosti að hluta en ekki fé- lagsþjónustu eins og grundvallarreglur OECD hermi. Sam- kvæmt niðurstöðu rannsóknar starfs- manna OECD sem dvöldust hér meira og minna í tvo mánuði fyrir nokkrum árum var þetta niðurstaðan. Niðurstaða þeirra var að lækka mætti kostnað við heilbrigðisþjón- ustu sem hlutfall af vergri þjóð- arframleiðslu um allt að 0,9%. Skýrslu þeirra, Economic survey OECD, hefur aldrei verið mótmælt. Benda má á að Danir gengu of langt í hina áttina og flokkuðu of margar heilbrigð- isstofnanir undir félagsmál. Nú hafa þeir ákveðið að fylgja grund- vallarreglum OECD og hlutfall útgjalda til heilbrigðismála þeirra af vergri þjóðarframleiðslu hækk- aði úr 6,6% í 8,5% á þessum tíma. Svíar hafa flokkað líkt og Ís- lendingar og hafa því útgjöld þeirra lækkað (Tölfræðibók Norð- urlanda). Hagstofan hefur ekki gætt þess að gefa út útgjaldatöflu með fyr- irvara. Þetta er alvarlegt mál því að eins og kom fram í viðtali við aðstoðarframkvæmdarstjóra OECD í Kastljósi 18/4 birtir OECD ómeltar hag- tölur hinna ýmsu landa og þess vegna er varasamt að álykta eftir þeim eins og komið hefur á daginn. Þess vegna verður upphlaup á Alþingi og einstakir þingmenn, jafnvel fjárveitingarmenn Alþingis, fara með himinskautum um óráðsíu og lélegan rekstur heilbrigð- isþjónustu. Slíkt tal getur valdið niðurskurði og versnandi þjónustu. Ég er sammála niðurstöðum for- sætisráðherra í fjöl- miðlum að Hagstofan hafi ekki nægilegar upplýsingar til þess að geta svarað með vissu hvaða lönd eru sambærileg við Ís- land og hver ekki. Einnig má benda á niðurstöðu hagfræðideildar Háskóla Íslands fellur að þeim skoðunum sem hér hafa verið settar fram. Niðurstaða starfsmanna OECD fyrir nokkrum árum eru einu óháðu upplýsingarnar er birtar hafa verið, þær standast þar til þeim hefur verið hnekkt. En gott er að vita að Hag- stofan lofar betri tíð í þessu máli. Áður en farið er út í eina stofn- anamyndunina enn um þessi mál sýnist mér einsýnt að ráðuneyti, Hagstofa, T.R. og landlæknir, myndi starfshóp er heldur utan um útgjöld til heilbrigðisþjón- ustu. Talnaleikur opinberra aðila Ólafur Ólafsson skrifar um útgjöld til heilbrigðisþjónustu Ólafur Ólafsson ’Hagstofan hefur ekki gætt þess að gefa út útgjaldatöflu með fyrirvara. Þetta er alvar- legt mál…‘ Höfundur er fv. landlæknir. HVAÐ ætlar sjónvarpið að gera fyrir vísindin í stað þáttanna Nýjasta tækni og vísindi, sem nú eru að renna sitt síðasta skeið? Sjónvarpið er sér- lega hentugur miðill til að koma á framfæri upplýsingum um ýmsa tækni og nýjungar í vísindum. Stundum er rætt um, að íslensk ung- menni séu eftirbátar erlendra jafningja sinna í stærðfræði og verklegri kunnáttu. Þess vegna er þýð- ingamikið, að nota alla þá bestu tækni sem völ er á til að upp- fræða unga sem gamla um það sem efst er á baugi á sviði erlendra vísinda. Von- andi verður því tekinn upp hliðstæður þáttur, sem fræðir landsmenn um framfarir á þessu sviði. Hitt er enn verra, að spurst hef- ur, að sjónvarpið ætli einnig að hætta við þætti Ara Trausta Guð- mundssonar um kynningu ís- lenskra rannsókna. Íslenskir vís- indamenn og fræðimenn eru oft fremur hlédrægir og eru ekki endilega að flíka því, sem þeir eru að fást við þá stundina. Góður sjón- varpsfréttamaður getur komið á fram- færi merkum rann- sóknum, sem fáum er áður kunnugt um. Þættir Ara Trausta hafa verið sérlega vel gerðir og fræðandi. Mörg ungmenni, sem ég kannast við, mega ekki hugsa til þess að missa af þessum þáttum. Hafi sjón- varpið það á stefnu- skrá sinni að vera menningarmiðill, má það ekki láta niður falla að halda uppi fræðslu um erlend og innlend rannsóknarverkefni. Þáttur sjónvarps- ins í eflingu vísindaþekkingar Sturla Friðriksson skrifar um sjónvarpið og vísindin Sturla Friðriksson ’Þættir AraTrausta hafa verið sérlega vel gerðir og fræð- andi.‘ Höfundur er doktor og erfðafræðingur. NÚ GET ég ekki setið lengur á mér. Mér virtari og þekktari ein- staklingar keppast við að láta í flestum tilvikum hlutdræga eða ómálefnalega gremju sína rýra stöðu Hæstaréttar og nýj- asta hæstaréttardóm- arans í hugum Íslend- inga. Sitt sýnist hverjum um hæfni þeirra 8 sem sóttu um stöðu dómara við Hæstarétt síðasta haust. Það er sjálfsagt og eðlilegt. Sjálfum þótti mér, strax þegar ég heyrði hverjir hefðu sótt um embættið, að rétt væri skipa Ólaf Börk Þorvaldsson dómstjóra við Hér- aðsdóm Suðurlands í það. Ekki af því að aðrir umsækjendur væru ekki hæfir. Heldur vegna þess að Ólaf Börk þekki ég af verkum sínum. Ég gat einfaldlega sagt með góðri samvisku að slíkur maður ætti meira en fullt erindi inn í Hæstarétt. Reyndar vildi svo til að þegar staðan var auglýst, flaug mér í hug að Ólaf- ur Börkur ætti að sækja um og kom þeirri hugmynd á framfæri við hann. Slíkt munu fleiri hafa gert. Það er rétt að upplýsa lesendur um að ég starfaði sem dómara- fulltrúi hjá Ólafi Berki við Hér- aðsdóm Austurlands í tæpt ár, áður en hann hvarf til starfa við Héraðsdóm Suðurlands. Þar kynntist ég honum faglega og fannst mikið til koma. Ólafur Börkur er afburða lögfræðingur, sem gleymir þó ekki því grundvallaratriði að vera opinn fyrir nýj- um sjónarmiðum. Þar er engum hroka fyrir að fara. Er það að mínu mati einn besti kostur hvers dómara – og þetta segi ég sem lögmað- ur. Það má finna Ólafi Berki það til foráttu, jafnvel spyrða það jafnrétti kynja, að hafa ekki birt meira af fræði- skrifum sínum, en að halda því fram að fræðistörfum hafi ekki verið til að dreifa er fjarstæða. Ég starfa sem lögmaður og legg á tíðum í mikla fræðivinnu í tengslum við mín störf. Þau fræðistörf kynni ég dóm- ara sem leggst síðan í sína fræði- vinnu. Þegar dómarinn hefur lok- ið sínu starfi með dómi, fara prófessorar í sína fræðivinnu. Sá þáttur fræðivinnunnar er oft birt- ur í greinarformi eða sem bók. Ekki trúi ég því að menn leggi ætíð meira upp úr slíkum skrifum heldur en fræðistörfum dómara með mótun réttarins í gegnum dóma sína? Allt svona mat er af- stætt. Því eigum við að láta við það sitja að í þessum efnum voru allir umsækjendur hæfir. Þegar fólk hefur myndað sér skoðun, hættir það oft að hlusta á rök. Það fer í staðinn að finna fleiri rök sem passa sinni skoðun. Ég veit að þessi grein breytir engu um skoðun þeirra sem hafa látið málið til sín taka í fjöl- miðlum. Ég vona hins vegar að þeir sem standa utan persónulegra tengsla við aðra umsækjendur eða hafa aðra hagsmuni af áfram- haldandi deilum, átti sig á því, að sú einhliða umræða sem verið hefur í fjölmiðlum gefur ekki rétta mynd af hug þeirra sem til þekkja. Það eru margir menn, karlar og konur, ánægðir með skipun Ólafs Barkar Þorvalds- sonar í embætti hæstaréttardóm- ara og telja að þar hafi besti kosturinn af mörgum góðum ver- ið valinn. Um skipan hæstaréttardómara Hilmar Gunnlaugsson skrifar um skipan hæstaréttardómara ’Þegar fólk hefurmyndað sér skoðun, hættir það oft að hlusta á rök.‘ Hilmar Gunnlaugsson Höfundur er lögmaður.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.