Morgunblaðið - 23.06.2004, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 2004 23
erið á Íslandi.
uddu tóku virkan
sninganna varð
hafa síðan ekki
rra
a nefnt þegar um-
nar. Ásgeir var af
guðfræði og
m. Hann var
ins í V-Ísafjarð-
ára gamall. Hann
hennar var Þór-
r hennar var
orsætisráðherra í
nna fyrir skýran
inn forseti Sam-
völlum þegar
0.
1 og eftir kosn-
ppan var þá skoll-
voru innan Fram-
Ásgeir og Jónas
töðu Jónasar
amstjórn Fram-
du til þess að
allsson stofnaði
nn flokk heldur
óðan sigur. Bæði
ir Alþýðuflokks-
il að fella hann,
sbanka Íslands
þingstörfum. Þó
nn virkan þátt í
ti flutningsmaður
42 og hann studdi
1949.
r
kosningarnar sem
Sveinn Björns-
ar sjálfkjörinn
fskipti af stjórn-
málaflokkarnir
embætti. Þó ljóst
ti stuðnings fólks
ert væri horft á
ns. Stjórn-
sóknarflokkur,
anda gegn hon-
ðanda sem sam-
frestur rann út
myndu styðja
hafði aldrei tekið
gsmaður Sjálf-
ar Gísli Sveinsson
enn Bjarna
staða gæti tekist
Tíminn studdu
Sjálfstæðisflokks
osningabaráttu
kanna að kjósa
ndsnúnir Ásgeiri
ds í NATO. Aðeins
að hafði tak-
tar líkur á að Ás-
orsetakjör, og
„Fólkið velur
u og mannkostum
að velja forset-
ð hluta til um
kksræðið á bak
u er að sá sem var
virkan þátt í
áðherra, en sá
fði ekki haft nein
geir var kjörinn
munaði 1.879 at-
stjórnarinnar
m forsetakjörið
ði umdeildur for-
sátt um störf
stjórnmála-
nar. Átök voru þó
hluta þess tíma-
rkreppu 1953
en tillögu um
amenn til að
koma sér saman um myndun nýrrar ríkisstjórnar.
Árið 1956 myndaði Hermann Jónasson, formaður Fram-
sóknarflokksins, vinstri stjórn sem m.a. hafði brottför
varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli á stefnuskrá sinni. Ás-
geir taldi ekki ráðlegt að varnarliðið færi frá landinu enda
var ekki mjög friðsamlegt í heiminum á þessum tíma.
Kalda stríðið var í algleymingi og Sovétmenn höfðu ráðist
með her inn í Ungverjaland. Ásgeir lét þessi sjónarmið sín
koma fram, m.a. í áramótaávarpi í árslok 1956. Sjónarmið
þau sem hann setti fram voru í andstöðu við meginmark-
mið stjórnarinnar í utanríkismálum.
Eftir að ríkisstjórn Hermanns féll 1958 myndaði Alþýðu-
flokkurinn minnihlutastjórn sem átti frumkvæði að breyt-
ingum á kjördæmaskipan. Í kjölfarið mynduðu Sjálfstæð-
isflokkurinn og Alþýðuflokkurinn ríkisstjórn,
viðreisnarstjórnina, sem sat að völdum í 12 ár. Ásgeir átti
stóran þátt í því að leiða þessa tvo flokka saman. Benedikt
Gröndal, fyrrverandi formaður Alþýðuflokksins, telur að
forseti Íslands hafi ekki í annan tíma haft meiri og ör-
lagaríkari afskipti af flokkapólitík og stjórnarmyndun.
Síðari hluta þess tímabils sem Ásgeir var forseti var
meiri stöðugleiki í stjórnmálum en áður hafði verið og ekk-
ert reyndi á aðkomu forsetans að stjórnarmyndun. Átök
voru þó um einstök mál og 1966 var áskorunum beint til
forsetans um að skjóta samningum um byggingu álverk-
smiðju í Straumsvík til þjóðarinnar. Ásgeir fór ekki að
þessum tilmælum.
Þjóðminjavörður eða stjórnmálamaður?
Alllöngu áður en kom að forsetakosningum 1968 hafði
heyrst að Gunnar Thoroddsen, sendiherra og fyrrum borg-
arstjóri, alþingismaður og ráðherra, stefndi að framboði.
Gunnar var tengdasonur Ásgeirs forseta og var af mörgum
talinn mjög vel hæfur til að gegna embættinu. Eftir að
Kristján Eldjárn þjóðminjavörður tilkynnti framboð var
ljóst að leið Gunnars í forsetastólinn yrði ekki eins greið og
hann hafði vonast eftir.
Kristján var frá Tjörn í Svarfaðardal. Hann lauk stúd-
entsprófi frá MA og fór síðan til náms í Kaupmannahöfn í
fornleifafræði, en fáir Íslendingar höfðu þá numið þau
fræði. Kristján varð að gera hlé á námi sínu vegna heims-
styrjaldarinnar síðari, en sneri sér að rannsóknum í forn-
leifafræði á Íslandi. Hann gróf m.a. á Stöng í Þjórsárdal og
víðar. Hann var skipaður þjóðminjavörður 1947 aðeins 27
ára gamall og átti þátt í að byggja upp safnið eftir að það
fékk nýtt húsnæði 1950. Kristján tók þátt í uppgreftri í
Skálholti 1954 þegar steinkista Páls biskups Jónssonar var
grafin upp. Hann lauk doktorsprófi 1957, en doktorsritgerð
hans Kuml og haugfé úr heiðnum sið á Íslandi varð met-
sölubók þegar hún kom út.
Þó að lengi hafi verið rætt um að Gunnar Thoroddsen
myndi gefa kost á sér til forseta var það Kristján sem varð
fyrri til að tilkynna framboð. Kosningabráttan 1968 varð
bæði löng og hörð. Í kosningunum 1952 höfðu flokkarnir
gert sérstakar samþykktir þar sem þeir lýstu yfir stuðn-
ingi við einstaka frambjóðendur, en 1968 tóku þeir ekki af-
stöðu til frambjóðenda. Eftir sem áður var í kosningunum
tekist á um hvort æskilegt væri að væntanlegur forseti
hefði tekið þátt í stjórnmálum. Gunnar hafði lengi verið í
framlínu stjórnmálanna, en Kristján hafði enga reynslu á
því sviði. Í kosningabaráttunni var þó talsvert reynt að
staðsetja Kristján í pólitík. Almennt er talið að afskipti
Gunnars af stjórnmálum hafi ekki hjálpað honum í forseta-
kjörinu. Bæði var að margir töldu að forsetinn ætti ekki að
vera pólitískur og eins minntu sumir á að Gunnar hafði
gengið gegn samþykkt miðstjórnar Sjálfstæðisflokksins
1952 um að styðja séra Bjarna. Það gátu ekki allir fyr-
irgefið þó að 16 ár væru liðin.
Yfirburðir Kristjáns í kosningunum komu mörgum á
óvart, en hann fékk 65,6% atkvæða.
Forðaðist bein afskipti af stjórnmálum
Kristján Eldjárn reyndi sem forseti að halda sig til hlés í
stjórnmálabaráttunni. Hann ætlaðist til að stjórn-
málamenn tækju þær ákvarðanir sem taka þyrfti og að for-
setinn ætti að hafa sem minnst bein áhrif. Miklar svipt-
ingar voru hins vegar í stjórnmálum þau ár sem hann var
forseti, sem sést best á því að það urðu stjórnarskipti 1971,
1974, 1978, 1979 og tvívegis 1980. Kristján komst því ekki
hjá því að taka ákvarðanir sem ekki voru alltaf óumdeildar,
eins og um það hverjum ætti að fela stjórnarmyndunar-
umboð. Kristján taldi það hins vegar alls ekki sitt hlutverk
að reyna að hafa áhrif á hvernig stjórn yrði mynduð, en
bæði Sveinn Björnsson og Ásgeir Ásgeirsson lögðu á
stundum ekki eins mikið upp úr því að fylgja þeirri reglu.
Þegar ríkisstjórn Ólafs Jóhannessonar féll árið 1974 rauf
hann þing, en formenn hinna stjórnarflokkanna lögðu að
Kristjáni að fallast ekki á þingrof. Kristján taldi sér ófært
að fallast á þessa beiðni því þar með hefði hann blandað
forsetaembættinu inn í stjónmálaátök.
Eftir sigur vinstri flokkanna 1978 fól forsetinn Lúðvík
Jósefssyni, formanni Alþýðubandalagsins, að mynda rík-
isstjórn eftir að formönnum Alþýðuflokksins og Sjálfstæð-
isflokksins hafði báðum mistekist að mynda stjórn. Þessi
ákvörðun var gagnrýnd, m.a. af Morgunblaðinu sem sagði
Alþýðubandalagið vera arftaka Sameiningarflokks alþýðu
–Sósíalistaflokks. Þessir tveir flokkar hefðu frá upphafi
barist gegn grundvallaratriðum íslenskrar utanríkis- og
öryggismálastefnu.Kristján taldi það hins vegar brot á öll-
um leikreglum í lýðræðisríki að sniðganga næststærsta
stjórnmálaflokk landsins.
Íslendingar fyrstir til að kjósa konu forseta
Forsetakosningarnar 1980 voru sögulegar. Það hafði
ekki áður gerst í heiminum að kona væri kosin þjóðhöfðingi
í lýðræðislegum kosningum. Kjör Vigdísar Finnbogadóttur
markaði því tímamót.
Vigdís var fædd í Reykjavík og fór til náms í Frakklandi
að loknu stúdentsprófi þar sem hún menntaði sig í frönsk-
um bókmenntum og þá sérstaklega í leikhúsbókmenntum.
Eftir að hún kom heim starfaði hún um tíma hjá Þjóðleik-
húsinu og kenndi við menntaskóla. Hún varð þekkt mann-
eskja á Íslandi þegar hún sá um frönskukennslu í Sjón-
varpinu um tíma. Árið 1972 var Vigdís ráðin leikhússtjóri
hjá Leikfélagi Reykjavíkur og starfaði þar í átta ár.
Í forsetakosningunum gáfu fjórir frambjóðendur kost á
sér, Albert Guðmundsson alþingismaður, Guðlaugur Þor-
valdsson ríkissáttasemjari, Pétur Thorsteinsson sendi-
herra og Vigdís Finnbogadóttir. Í kosningabaráttunni var
rifjað upp að Vigdís hefði um tíma tekið þátt í baráttu gegn
veru varnarliðsins í Keflavík. Töldu sumir að þetta kynni
að draga úr fylgi hennar, en Vigdís svaraði spurningum
fjölmiðla um þetta atriði á þann hátt að fæstir létu það ráða
afstöðu sinni.
Vigdís fékk 33,8% atkvæða í kosningunum, um 1,5%
meira fylgi en Guðlaugur Þorvaldsson. Kjör Vigdísar vakti
mikla athygli víða um heim og fullyrða má að hún hafi öðl-
ast heimsfrægð. Aldrei áður hafði kona verið kjörin þjóð-
höfðingi í lýðræðisríki. Kosning hennar var talin skref fram
á við fyrir kvennabaráttu á Íslandi og í heiminum öllum.
Vigdís fylgdi sömu stefnu og Kristján Eldjárn hafði fylgt
um að hafa sem minnst bein afskipti af stjórnmálaþróun
hér á landi. Hún lagði áherslu á sameiningarhlutverk for-
setaembætisins. Eins og fyrri forsetar fór hún í heimsóknir
um allt land og ræddi við landsmenn. Hún fór einnig í fjöl-
margar heimsóknir erlendis sem vöktu jafnan mikla at-
hygli. Henni tókst þannig að kynna Ísland og vekja áhuga
annarra þjóða á landinu.
Meiri stöðugleiki ríkti í stjórnmálum í forsetatíð hennar
en Kristjáns. Stjórnarkreppa 1983 varð þó til þess að
kveikja umræðu um hugsanlega skipan utanþingsstjórnar.
25. október árið 1985 voru tíu ár liðin frá kvennafrídeginum
og tilkynnti Vigdís að hún hygðist taka sér frí frá störfum
þennan dag eins og aðrar konur. Svo vildi hins vegar til að
á sama tíma stóð yfir hörð kjaradeila milli flugfreyja og
viðsemjenda þeirra. Henni lauk með lagasetningu og voru
lögin færð forseta til staðfestingar 25. október. Vigdísi féll
þungt að þurfa að staðfesta lögin þennan dag og bað um
frest til að mega leita sér ráðgjafar um málið. Málið olli
titringi innan ríkisstjórnarinnar sem að lokum varð til þess
að Vigdís skrifaði undir lögin.
Óskum um að lög um samninginn um Evrópskt efna-
hagssvæði yrðu borin undir atkvæði þjóðarinnar var beint
til Vigdísar árið 1993, en hún taldi sér ekki fært að synja
lögunum staðfestingar. Hún sagði síðar að með því að
hafna lögunum staðfestingar hefði hún verið að lýsa yfir
stríði á hendur Alþingi og ríkisstjórn.
Vigdís gegndi forsetaembættinu í 16 ár. Árið 1996 var
Ólafur Ragnar Grímsson kjörinn forseti. Um feril hans var
ítarlega fjallað í Tímariti Morgunblaðsins 2. og 9. maí sl.
amstaða um sameiningartáknið
Sveinn Björnsson
ríkisstjóri 1941–1944 og forseti 1944–1952.
Hann hafði talsverð afskipti af stjórnmálum í forsetatíð
sinni og meðan hann var ríkisstjóri. Hann skipaði ut-
anþingsstjórn 1942 í andstöðu við forystumenn stjórn-
málaflokkanna og reyndi að hafa áhrif á hvernig staðið
yrði að stofnun lýðveldis. Andstaða var meðal sumra al-
þingismanna við hann þegar forseti var kjörinn árið 1944.
Ásgeir Ásgeirsson
forseti 1952–1968.
Hann var kjörinn forseti eftir einhverjar hörðustu og
sögulegustu kosingar sem fram hafa farið hér á landi. Ás-
geir hafði talsverð áhrif á stjórnmálaþróun framan af.
Hann lýsti andstöðu við utanríkisstefnu vinstri stjórn-
arinnar 1956–58 og er talinn hafa átt beinan þátt í mynd-
un viðreisnarstjórnarinnar 1959.
Kristján Eldjárn
forseti 1968–1980.
Var kjörinn forseti með miklum yfirburðum. Hann taldi að
forsetinn ætti að halda sig til hlés í stjórnmálabaráttunni.
Sviptingar voru í stjórnmálum í forsetatíð hans og hann
komst ekki hjá því að taka umdeildar ákvarðanir. Kristján
hafnaði kröfum stjórnarandstöðunnar um að koma í veg fyr-
ir þingrof 1974 og veitti formanni Alþýðubandalagsins
stjórnarmynd unarumboð 1978 og 1980.
Vigdís Finnbogadóttir
forseti 1980–1996.
Var fyrsta konan sem var kjörin þjóðhöfðingi í lýðræð-
islegum kosningum í heiminum. Kjör hennar vakti heims-
athygli og hún átti mikinn þátt í að kynna Ísland og vekja
áhuga á landinu. Hún fylgdi sömu stefnu og Kristján Eld-
járn um aðkomu forsetans að stjórnmálum og taldi að
með því að synja lögum staðfestingar væri hún að lýsa yf-
ir stríði á hendur Alþingi og ríkisstjórn.
, þar
að menn-
ti af
egol@mbl.is