Morgunblaðið - 23.06.2004, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
STJÓRNIR hinna fjölmennu fé-
laga ASÍ og BSRB hafa ásamt
nokkrum minni félögum komið auga
á aðfinnsluefni mitt í miklu róti
heimsviðburða og gert stjórn lands-
ins viðvart; ekki er gott að segja
hvort heimsbyggðin verður hissa eða
hrifin þegar fréttin berst, að rík-
isstjórn Íslands hefur veitt alrík-
isstjórn Bandaríkjanna
áminningu vegna
strangrar gæslu á sex-
hundruð meintum
ódæðismönnum í her-
stöð á Kúbu. Gæslu-
menn þeirra segja full-
víst að menn þessir hafi
undirbúið eða tekið
þátt í morðum og lim-
lestingum á Vest-
urlöndum og víðar og
því öruggt að þeir búi
yfir vitneskju sem mik-
ilvæg er þeim sem hafa
það hlutverk á hendi að
vernda grunlaust og varnarlaust fólk
fyrir illum ásetningi þeirra. Staða
þessara ólánsmanna er því önnur en
þeirra sem brjóta umferðarlög eða
hnupla vínberjum frá kaupmann-
inum; einhverjir „saklausir“ munu
hafa verið staddir á vitlausum stað á
viðkvæmu augnabliki og verða vita-
skuld látnir lausir með afsök-
unarbeiðnum og skaðabótum hið
fyrsta enda nokkrir komnir heim til
sín þegar.
Ill meðferð á mönnum og öðru lif-
andi er óverjandi en ef menn vilja
beina ljósi að myrkviðum mann-
vonsku og afskiftaleysis er af nógu að
taka: Skelfilegt ástand ríkir í þús-
undum fangelsa um alla Afríku, í
Arabalöndum og í hinni miklu Asíu
Réttarvernd er nafnið tómt og sakir
litlar eða engar hjá miljónum fang-
elsaðra.
Í löndum fyrrverandi Sovéts eru
viðhafðir á mörgum stöðum ein-
hverjir þeir viðbjóðslegustu glæpir
sem þekktir eru: menn eru sendir
hópum saman djúpt í jörðu niður að
stunda námagröft við algerlega ófor-
svaralegar aðstæður. Maður sér að
líkt á sér stað víðar en nú verður
svona óhæfu ekki framar leynt eftir
að vestrænar þjóðir, einkum Banda-
ríkjamenn og Bretar, hafa komið til
leiðar betri fréttaflutningi og upp-
ljóstrunum ljótra mála bak við lok-
aðar dyr fjölda harðstjórna í mis-
munandi litum.
Í nýlegri frétt frá UNICEF segir
að börn og unglingar séu hneppt í
herþjónustu í nokkrum ríkjum. Staða
hundraða miljóna barna er með slík-
um ódæmum, að það svið eitt ætti að
taka til sín alla vandlætingarhneigð
okkar um þessar mund-
ir, þúsundir þeirra vesl-
ast upp og deyja vegna
fáfræði og vanhirðu ár
hvert og á mörgum
stöðum eru þau útskúf-
uð og vanrækt til hinstu
stundar; þau sem fá að
borða verða mörg hver
að þola grimma innræt-
ingu af ýmsu tagi og
sýkingu hugarfarsins.
Hafa stjórnir hinna
merku félaga áhuga
fyrir þeim mannrétt-
indabrotum?
Fulltrúar svona þjóðfélaga sitja á
þingi Sameinuðu þjóðanna, þenja sig
þar út af ólíklegustu málum og
stunda óspart fingurbendingar. Börn
vita ekki um hið magnþrungna orð
mannréttindi, ekki svo mikið sem
veikustu skilgreiningu á hugtakinu.
Á stórum svæðum í heiminum og
meðal fjölmennra þjóða er konum
haldið því sem næst á stigi húsdýra,
sums staðar neðar, þær eiga sér ekki
uppreisnar von nema fyrir hávær af-
skifti utanfrá.
Á fáeinum árum hefur hundruðum
þúsunda manna og kvenna verið
slátrað af óskiljanlegu miskunn-
arleysi í Afríku og víðar ( 300 þús. í
Írak); mörg slík voðaverk hafa ekki
vakið áhuga fjölmiðla eða hálfsofandi
vandlætara. Skálmöld ríkir víða um
heim og ljótar sögur sagðar, og
ósagðar, um ofsóknir gegn trú-
félögum einkum í löndum Múslíma.
Hundruð milljóna einstaklinga hins
ráðvillta mannkyns verða öllum
stundum að þola algert tómlæti
gagnvart sjálfsögðustu grunnþörfum
sínum og því sem við hér teljum sjálf-
sprottinn réttindi. Það er ekki ónýtt
að beint framan í þessa heimsveltu
skuli nú stjórn Alþýðusambands Ís-
lands og hið stórhátíðlega BSRB
íklæðast hempum vandlæting-
arofboðs og setjast við skriftir; hið
fyrsta sem þessu valinkunna fólki
kemur í hug er að biðja vægðar
mönnum sem eru grunaðir um níð-
ingsverk. Nú er hverju félagi og
hverjum einstaklingi auðvitað heimilt
og jafnvel skylt að bera fyrir brjósti
réttarstöðu þeirra ógæfumanna sem
nú gista hið umdeilda fangelsi í
Gúantanamo og krefjast þess að
þeim séu skipaðir verjendur svo sem
sæmir í réttarríki, en er það ekki dá-
lítið hráskinnalegt að horfa á stjórnir
merkra félaga hrasa hverja um aðra í
ákafa sínum að senda Bandaríkja-
mönnum tóninn. Það skyldi þó aldrei
vera svo að aflvélin í uppátækinu sé
almenn fordómasprottin óvild sumra
stjórnarmanna í garð Bandaríkjanna
en ekki blæðandi hjörtu vegna hinna
dularfullu manna á Kúbu. Það er
kaldhæðnislegt að mannréttindamál
á þeirri frægu eyju þarfnast rann-
sóknar; hvað segir stjórn ASÍ um þá
ráðstöfun Castrostjórnarinnar að
fangelsa alla alnæmissjúklinga eða
eru þeir kannski bara í „dval-
arbúðum“. Það er margt að skoða
þegar horft er yfir mannlífið og
mönnum getur hæglega glapist sýn.
Verið gæti að mannréttindaáhugi
ASÍ og BSRB þætti trúverðugri nú
þegar þau hefja ásjónu sína upp á
heiminn ef hinir alvörugefnu stjórn-
armenn tækju slæður af augum sín-
um, settust síðan niður við að skrifa
áskoranir til ríkisstjórnar Íslands og
orðuðu vanlíðan sína vegna svosem
níuhundruðnítíuogníu mála í heim-
inum áður en kemur að föngunum í
Gúantanamo. Það má vera hinum
ágætu stjórnarmönnum allra þeirra
félaga sem nú eru að taka kipp í
mannréttindabaráttunni leiðarljós,
að nýlega birtist í blaði grein með yf-
irskriftinni „Mannréttindi eru fótum
troðin víða“.
Mannvonska á uppboði
Emil Als skrifar um mannrétt-
indabrot ’Réttarvernd er nafniðtómt og sakir litlar eða
engar hjá milljónum
fangelsaðra.‘
Emil Als
Höfundur er læknir.
M
aður fæðist harla
hamingjusamur,
en eftir því sem á
líður ævina dreg-
ur úr þessari
meðfæddu hamingju uns maður
er kominn undir fertugt, þá byrj-
ar hamingjan að aukast á ný og
heldur því áfram það sem eftir er
ævinnar.
Nei, þetta er ekki einhver
rassvasasálfræðispekin úr manni
sem er farinn að óttast snemm-
bæra miðaldurskreppu, heldur
niðurstaða vísindamanns sem
hefur rannsakað málið. Svona
mun sveiflan á hamingjuvoginni í
lífi fólks yfirleitt vera.
Og þessi vísindamaður sem um
ræðir, Andrew Oswald, er ekki
heimspekingur að reyna að vekja
á sér athygli
með sniðugri
kenningu,
heldur pró-
fessor í hag-
fræði við Há-
skólann í
Warwick í Englandi. Bandaríski
fréttavefurinn philly.com greindi
frá því á sunnudaginn að Oswald
hefði við annan mann, David
Blanchflower, nýverið birt rann-
sóknarritgerð um verðgildi ham-
ingjunnar, tengsl hennar við
kynlíf og fleira, undir heitinu
„Money, Sex, and Happiness: An
Empirical Study“, á vef Banda-
rísku efnahagsmálarannsókn-
arstofnunarinnar (NBER).
Þetta er haft til marks um það,
að hamingja fólks sé ekki lengur
sérsvið presta, heimspekinga,
sálfræðinga og nýjaldargúrúa,
heldur geti virðulegir hagfræð-
ingar mælt hana, svona eins og
atvinnuleysi, og geti séð tengsl á
milli hennar og annarra þátta í
efnahagslífinu. Það er að segja,
hamingjan er orðin að efnahags-
stærð.
Lykilatriðið í öllum rann-
sóknum eru spurningarnar sem
spurt er þegar þær eru gerðar.
Og hvaða spurninga geta hag-
fræðingar spurt um hamingju?
Jú, segir philly.com, þeir spyrja
aldagamalla spurninga sem hing-
að til hafa ekki þótt sérlega hag-
fræðilegar, eins og til dæmis
hvort hægt sé að kaupa hamingj-
una fyrir peninga, og hvort
stjórnvöld geti aukið hamingju
fólks.
En hagfræðingarnir eru líka
farnir að gera það sem alltaf hef-
ur verið talið óhugsandi. Verð-
leggja hamingjuna – eða öllu
heldur óhamingjuna. Þannig
hafa Oswald og félagar reiknað
það út, að atvinnuleysi kostar
bandaríska karlmenn að með-
altali sextíu þúsund dollara í
glataðri hamingju á ári. Það
reiknast vera tæpar 4,4 milljónir
króna, en ekki er að vita hvort
hamingja íslenskra karla er
verðmeiri eða verðminni en ham-
ingja þeirra bandarísku.
Og meira um efnahagsleg
tengsl atvinnuleysis og ham-
ingju. Samkvæmt philly.com
hafa Oswald og félagar komist að
því, að hamingja fólks ræðst
fremur af því hvort það hefur
vinnu en af auknum hagvexti.
Kemst Oswald því að þeirri nið-
urstöðu, að stjórnvöld geti frem-
ur aukið hamingju fólks með því
að tryggja atvinnu en að gera
ráðstafanir sem miða fyrst og
fremst að auknum hagvexti og
auðsköpun.
Hér hefur ekki verið minnst á
tengsl hamingju og kynlífs – sem
eru mikil, eins og vænta má, en
það eru ekki sérlega óvæntar
niðurstöður. (Nema ef vera
skyldi sú, að því meiri menntun
sem fólk hefur, því meiri ham-
ingju veitir kynlíf því). Bent skal
á að rannsóknarritgerð Oswalds
og Blanchflowers má nálgast á
Netinu, og er þá einfaldast að slá
titil ritgerðarinnar inn í Google.
En allar þessar athyglisverðu
niðurstöður um hamingjuna
vekja óhjákvæmilega þá spurn-
ingu hvernig þeir Oswald og
Blanchflower skilgreini ham-
ingju. Skyldu þeir hafa leitað í
smiðju eins fyrsta hamingjuat-
hugandans sem sögur fara af,
Forngrikkjans Aristótelesar?
Kannski ekki nákvæmlega, en
líkt og Aristóteles eiga þeir í dá-
litlum erfiðleikum með að skil-
greina nákvæmlega hvað ham-
ingja er. En eitt tekst þeim þó,
sem Aristóteles lagði ekki í,
nefnilega að búa til jöfnu til að
reikna hamingjuna út. Þessi
jafna er svona:
r = h(u(y, s, z, t)) + e
Ekki verður útskýrt hér fyrir
hvað stærðirnar í jöfnunni
standa, nema það sem líklega
blasir við, að s stendur fyrir
enska orðið „sex“, eða kynlíf.
Höfundarnir taka líka fram, að
þetta muni vera í fyrsta sinn sem
kynlíf sé tekið með í reikninginn
(bókstaflega) þegar hamingja sé
mæld.
Grundvallarspurningin í ham-
ingjurannsóknum hlýtur þó að
vera sú, hvort fólk geti sjálft vit-
að hvort það er hamingjusamt.
Kannski kemur það einhverjum
á óvart, en fræðimenn hafa alls
ekki allir talið sjálfgefið að svara
þeirri spurningu játandi. Þannig
hafa til dæmis sálfræðingar
reynt að mæla hamingju út frá
öðrum þáttum en sjálfsmati „við-
fangsins“, eins og þeir Oswald og
Blanchflower nefna, svo sem
mati annarra (maka og vina),
hjartslætti og blóðþrýstingi og
lengd ákveðinnar tegundar af
brosi (sem er skilgreint sem
virkni ákveðinna vöðva í andlit-
inu).
En sjálfir leggja Oswald og
Blanchflower mest upp úr mati
fólks sjálfs á eigin hamingju.
Þeir segja að fjórir þættir að
minnsta kosti vegi þyngst þegar
fólk meti hamingju sína; kring-
umstæður, metnaður, sam-
anburður við aðra og ein-
staklingsbundið lífsviðhorf. Það
flækir svo enn málið, að maður
getur skipt tilveru sinni niður í
ýmis svið og fundist maður ham-
ingjusamur á sumum en ekki
öðrum – og allsendis ófær um að
reikna meðaltal.
Hamingjan, segja þeir – að
minnsta kosti í þeirri rannsókn
sem hér um ræðir – er „flæði
fremur en birgðir“. Þarna eru
þeir þó sammála Aristótelesi,
sem sagði hamingjuna vera
fólgna í athöfnum – hún er eitt-
hvað sem maður gerir fremur en
eitthvað sem maður einfaldlega
er.
Hamingju-
jafnan
… að stjórnvöld geti fremur aukið
hamingju fólks með því að tryggja
atvinnu en að gera ráðstafanir sem
miða fyrst og fremst að auknum hag-
vexti og auðsköpun.
VIÐHORF
Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ er blað sem
tekur sjálft sig mjög alvarlega. Blaðið
ætlast líka til þess að eftir skoðunum
þess sé tekið, að orð þess hafi þunga
og áhrif í þjóðmálaumræðunni. Það
tekur gjarnan pólitíska afstöðu í um-
deildum málum og
heldur henni mjög fast
fram. Verður mála-
fylgjan svo mikil á
stundum að ekki er
hægt að kalla annað en
einsýni.
Þannig finnst mér
hafa farið fyrir blaðinu í
umræðunni um mál-
skotsrétt forseta og
væntanlega þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Í
stað þess að taka fagn-
andi því tækifæri sem
nú gefst til að stíga ný
skref í lýðræðisþróun á Íslandi, hefur
blaðið tekið íhaldssama afstöðu gegn
málskotsrétti forseta og kosninga-
rétti þjóðarinnar. Það er mjög miður
og virðist benda til að einhver kyrk-
ingur sé kominn í þá frjálslyndu og
víðsýnu ímynd sem blaðið hefur viljað
halda á lofti á undanförnum árum.
Í leiðara blaðsins á sunnudaginn
voru leidd fram ýmis rök til stuðnings
þeirri skoðun að skilyrða beri vænt-
anlega þjóðaratkvæðagreiðslu með
einhverjum hætti. Í leiðaranum segir
m.a.: ,,Ef rökin fyrir því að ganga
gegn vilja Alþingis og skjóta málum
til þjóðaratkvæðagreiðslu eru fyrst
og fremst þau, að vilji þjóðarinnar sé
annar en þingsins, hlýtur að vera
mjög eðlilegt að það skilyrði sé sett,
að meirihluti kosningabærra manna
greiði atkvæði gegn lögunum, eigi
þau að falla úr gildi. Hvernig á annars
að ganga úr skugga um að þjóðarvilj-
inn sé raunverulega
annar en vilji þingsins.“
Síðar í leiðaranum er
þetta sjónarmið áréttað.
Það kann vel að vera
að leiðarahöfundi Morg-
unblaðsins finnist þetta
eðlilegt og svo kann ég
að hafa einhverja allt
aðra skoðun, en hvorugt
skiptir máli ef stjórn-
arskráin segir eitthvað
allt annað. Það er hún
sem gildir í þessu máli
en ekki viðhorf ein-
stakra stjórnmála-
manna eða ritstjóra. Við getum haft
skoðanir á því hvernig við vildum að
stjórnarskráin væri en það sem máli
skiptir núna er hvernig hún er. Við
eigum að sýna stjórnarskránni virð-
ingu og okkur ber að fara eftir henni.
Í stjórnarskránni eru gefnar
ákveðnar forsendur og aðrar ekki,
hvort sem okkur líkar betur eða verr.
Um málskotsrétt forseta er fjallað í
26. gr. stjórnarskrárinnar og þar seg-
ir: ,,Nú synjar forseti lagafrumvarpi
staðfestingar, og fær það þó engu að
síður lagagildi, en leggja skal það þá
svo fljótt sem kostur er undir atkvæði
allra kosningarbærra manna í land-
inu til samþykktar eða synjunar með
leynilegri atkvæðagreiðslu. Lögin
falla úr gildi, ef samþykkis er synjað,
en ella halda þau gildi sínu.“ (let-
urbreyting mín). Hér er smáorðið
,,það“ lykilatriði. Samkvæmt orðanna
hljóðan á að leggja ,,það“ – frum-
varpið – undir atkvæði en ekki þau –
lögin. Orðalagið ,,til samþykktar eða
synjunar“ gerir ekki upp á milli þess-
ara tveggja kosta, þeir eru lagðir að
jöfnu, þjóðin á beggja kosta völ.
Í ljósi þessa fær það engan veginn
staðist að leggja málið þannig fyrir
þjóðina að greiða eigi atkvæði um
hvort fella beri lögin úr gildi. Að auki
verði svo áskilnaður um að meirihluti
kosningarbærra manna í landinu
þurfi að greiða atkvæði gegn lög-
unum til að atkvæðagreiðslan teljist
marktæk! Ég er hrædd um að leið-
arahöfundur Morgunblaðsins verði
að útskýra betur fyrir lesendum sín-
um hvernig hann getur lagt þetta til
með hliðsjón af grundvallarlögum ís-
lenska ríkisins, þeim lögum sem öll
okkar stjórnskipan hvílir á.
Morgunblaðið og
þjóðaratkvæðagreiðslan
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
skrifar um afstöðu Morg-
unblaðsins ’Við eigum að sýnastjórnarskránni virð-
ingu og okkur ber að
fara eftir henni.‘
Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir
Höfundur er varaformaður Samfylk-
ingarinnar.