Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2003, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 2003
Klukkan tvö um nótt: tunglskin. Lestin hefur stansað
úti á miðri sléttunni. Langt fjarri ljósdeplar borgar,
flöktandi kuldalega við sjónrönd.
Þ
ýðingar eru hluti af bókmenntum
allra þjóða, kannski misstór en
ætíð órjúfanlegur og skiptir
sköpum. Það á ekki bara við
okkar smáa heim hér við ysta
haf; fyrir rúmum fjörutíu árum
var ungt bandarískt skáld,
Charles Simic að nafni, að róta í
fornbókabúð í New York og rakst þá á enskar
þýðingar á nokkrum suður-amerískum skáld-
um, César Vallejo, Pablo Neruda, Emile
Roumer og fleiri. Simic hafði átt í erfiðleikum
með að finna sína rödd; finna samræmið milli
tjáningar sinnar, tungumáls og ljóðformsins.
Þessi bók og framandi ljóðaheimur hennar
gerbreytti öllu fyrir Simic, opnaði leiðir og
hjálpaði honum að þróa það ljóðmál sem hefur
gert hann að einu sérstæðasta og virtasta
skáldi Bandaríkjanna á síðustu áratugum.
Nei, stærð þjóða skiptir engu máli; þýðingar
eru lífsnauðsyn. Skáld og rithöfundar þurfa sí-
fellt á örvun að halda, og eru stöðugt að leita
nýrra leiða í notkun tungumáls, forms og frá-
sagnartækni. Sífellt að leita að nýjum aðferð-
um að koma orðum yfir heiminn og sjálfan sig,
og í þeirri þrotlausu baráttu vega þýðingar
þungt. Þjóðverjar eiga endalausa röð af stór-
skáldum og eru með helstu bókmenntaþjóð-
um. Helmingur allra útgefinna bóka í Þýska-
landi eru þýðingar, og kannski það sé ein
skýringin á stærð þeirra í heimi bókmennta.
Og séu þýðingar nauðsynlegt frjómagn fyrir
þýskar bókmenntir og tugmilljóna lesendur,
hvað má þá segja um okkur sem búum hér við
ysta haf, tæplega 300 þúsund hræður „lok-
aðar“ inni í einu smæsta tungumáli veraldar.
Málið er því einfalt, já, blasir við: þýðingar eru
skilyrði fyrir því að hér þrífist öflugt bók-
menntalíf, að hér séu skrifuð verk sem hugs-
anlega jafnist á við það sem vel er gert úti í
hinum risastóra heimi. Nauðsynlegar fyrir
höfunda, nauðsynlegar fyrir lesendur; þýðing-
ar víkka út skynsviðið, auka þroskann, kröf-
urnar, þær kæta þær bæta þær breyta. Breyta
tungumálinu því stundum þarf þýðandi að tak-
ast á við nýstárlegt tungutak og/eða framandi
heim, og í þeim núningi verður til hitinn sem
heldur lífi í tungumálum.
Klukkan tvö um nótt: tunglskin. Lestin hefur stöðvazt
á miðri sléttu. Ljósdeplar borgar í fjarska,
blikandi kaldir við sjónbaug.
Maður hefur heyrt því haldið fram að aukin
færni og þekking fólks á erlendum tungumál-
um minnki þörfina fyrir þýðingar. Ég man
varla eftir að hafa heyrt jafn varasaman mis-
skilning. Benedikt Gröndal sagði eitt sinn að
þýðing, alltsvo góð þýðing, færi þig nær verk-
inu en þú hefðir ella komist, sama hversu góð-
ur þú sért í viðkomandi tungumáli. Pétur
Gunnarsson orðar það á sinn hátt í greinasafni
sínu Aldarför: „Móðurmálið er heimkynni
manns. Erlenda málið er hótelherbergi þar
sem maður líður eftir atvikum vel um stund,
en það er ekki á sama hátt hluti af þér og
heimili þitt … Móðurmálið er hluti af sjálfum
þér eins og heimili þitt þar sem hver krókur og
kimi er þér runninn í merg og blóð, bústaður
undirvitundarinnar, uppspretta sköpunarinn-
ar.“
Undanfarin ár hefur sala á þýðingum dreg-
ist talsvert saman, og hugsanlega áhuginn
líka. Eflaust margþættar skýringar á því, en
ein þeirra kannski aukinn áhugi fjölmiðla á
innlendum skáldskap; á nærveru höfundarins.
Þess vegna vekur tæplega miðlungs íslenskt
skáldverk stórum meiri áhuga og athygli en
góð þýðing á afburða verki. Það er náttúrlega
gott svo lengi sem fjölmiðlar og lesendur sýna
innlendum skáldskap áhuga, já mjög gott, við
hrópum húrra fyrir því, en sá áhugi má ekki
koma niður á þýðingum, við megum ekki horfa
framhjá, jafnvel hunsa, vinnu þeirra sem fást
við þýðingar, sem ár hvert auðga bókmenntalíf
okkar með tíðindum að utan. Ein leiðin til að
ýta undir áhuga og umræðu um þýðingar væri
einfaldlega að koma á þýðingaverðlaunum,
samanber hin íslensku bókmenntaverðlaun.
Slík verðlaun yrðu hvatning fyrir þýðendur og
fólk færi hugsanlega að velta vinnu þeirra að-
eins fyrir sér. Já, áhuginn myndi aukast, það
yrði umræða því fátt vekur jafnmikla athygli
og peningar; viltu vinna milljón eða þá 750
þúsund?
Klukkan tvö um nótt: tunglskin. Lestin er stönsuð
úti á miðri sléttu. Langt í fjarska ljósdeplar borgar
sem tindra kalt við sjónarrönd.
Tvö
Bandaríska skáldið Robert Frost sagði eitt
sinn að það væri ljóðið sjálft sem glataðist í
þýðingu. Bakvið þessi fleygu orð er spurn-
ingin, eða þá efinn, um hvort hægt sé að þýða
verk öðruvísi en að mikilvægir eiginleikar þess
glatist.
På natten klockan två: månsken. Tåget har stannat
mitt ute på slätten. Långt borta ljuspunkter i en stad,
flimrande kallt vid synranden.
„Vantrú á þýðingum er samferða allri um-
ræðu manna um þýðingar,“ skrifar Sigfús
Daðason, og vitnar líka í Nikolaj Gogol sem
sagði að þýðing þyrfti að líkjast gleri svo vel
gagnsæju, að þeir sem horfðu í gegnum það
yrðu þess ekki varir. Hver bókmenntaþýð-
andi, skrifar Sigfús síðan, ætti „að gera sér
ljóst að hann vinnur auðmjúkt starf og nær
takmörkuðum árangri“. Þegar ég las þetta
varð mér umsvifalaust hugsað til orða Wallace
Stevens:
Tunglið fylgir sólinni eins og frönsk þýðing á rúss-
neskri skáldsögu.
En skoðanir manna eru skiptar þegar kem-
ur að þýðingum og hvernig þýðendur eigi að
nálgast verkið. Um það vitna ótal bækur og
greinar um þýðingar og þýðingarfræði; það ít-
arlegasta sem til er á íslensku finnum við í bók
Ástráðs Eysteinssonar, Tvímæli. „Þýðing
skáldverks er ófær um að segja það sama og
frumtextinn,“ skrifar Ástráður og það er lík-
lega hárrétt; hún getur aldrei sagt það ná-
kvæmlega sama, það verður alltaf einhver
munur, mismikill, en svo kemur einstaka sinn-
um fyrir að þýðing fari hreinlega fram úr
frumtextanum.
Þýðendur allra tíma og allra tungumála
standa andspænis þessum efa, þeirri fullyrð-
ingu, að strangt til tekið sé allur texti óþýð-
anlegur, að það sé ljóðið sjálft sem glatast í
þýðingunni; hérna fyrir ofan eru þrjár útgáfur
á upphafi kvæðisins Spor (Spår) eftir sænska
skáldið Tomas Tranströmer. Fyrsta þýðinging
er eftir Jóhann Hjálmarsson, frá 1971, önnur
eftir Hannes Sigfússson (1972), Njörður P.
Njarðvík á þá þriðju (1990). Allt þaulvanir
menn að þýða fremur ljósan texta, engar
flóknar myndir, snúið orðalag, þeir sýna allir
frumtextanum trúnað en samt er þessi munur.
Hefur lestin stansað, stöðvazt, eða er hún
stönsuð? Eru ljósdeplar borgarinnar langt í
fjarska, langt fjarri eða bara í fjarska? Og
tindra þeir kalt við sjónarrönd, eru þeir blik-
andi kaldir við sjónbaug, flökta þeir kannski
kuldalega við sjónrönd?
Nú getur hver gert upp við sig, en þessi
dæmi sýna vanda þess að þýða, eða ætti maður
frekar að segja; sýna möguleikana.
Það skal játað að ég veit ekki hversu bók-
staflega maður á að taka fleyg orð Roberts
Frosts um óþýðanleika ljóðsins, en það er ein-
hver upphafning yfir þeim sem ég kann ekki
alveg við. Vissulega er það rétt að ljóð verður
aldrei þýtt til fulls, ekki fremur en annar
skáldskapur, alltaf eitthvað sem glatast,
spurningin er bara hversu mikið ávinnst.
Ég hef ekki hugmynd um hvernig kvæði
Vitezslav Nezvals, Fimm mínútna leið frá
bænum, er á tékknesku, en í þýðingu Hann-
esar Sigússonar er það eitt mesta kvæði sem
ég hef lesið – og samt þýðir Hannes það úr
þriðja tungumálinu. Það var árið 1948; fáein-
um árum síðar þýddu þeir Sigfús Daðason og
Jón Óskar hluta úr löngu kvæði Pablo Neruda,
Skógarhöggsmaður vakni. Kvæðið er ort á
spænsku, tungumáli sem þeir skildu takmark-
að í, en það breytir því ekki að á íslenskunni er
það í hópi úrvalskvæða; gæti stöðvað skrið-
dreka á fullu blússi. Nei, sem betur fer hefur
fólk ekki látið orð Frosts fæla sig frá að þýða
GÖMUL BÓMULLARHÚFA
EÐA SKÍTUG NÁTTHÚFA
„Krafan um trúnað við frumtextann er meiri í dag en fyrir nokkrum áratugum, þegar þýðandi gat
leyft sér að sleppa úr fyndist honum höfundurinn teygja lopann fullmikið.“
„Þýðendur allra tíma og allra tungumála standa andspænis þessum efa, þeirri fullyrðingu, að strangt til tekið sé allur texti óþýðanlegur.“
UM ÞÝÐINGAR, HUGSANLEGT ÁHUGALEYSI OG SVOSEM EINA VISKÍFLÖSKU
„Það hlýtur að teljast vara-
söm þróun ef sala og
áhugi á þýðingum drag-
ast svo saman að bækur
eftir klassíkera á borð við
Tsjekhov og Proust ná
varla þrjú hundruð eintök-
um,“ segir í þessari grein
þar sem fjallað er um hlut-
verk, vanda og mikilvægi
þýðinga á Íslandi.
E F T I R J Ó N K A L M A N
S T E FÁ N S S O N