Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003
N
AFN glerlykilsins, nor-
rænu glæpasagnaverð-
launanna, er nú hverjum
Íslendingi tamt í munni.
Ekki er langt síðan flest-
ir hefðu hváð við að
heyra minnst á þessi
verðlaun en nú þekkja
þau allir enda hafa þau nú fallið Íslendingi í
skaut tvö ár í röð – og það meira að segja sama
manninum, Arnaldi Indriðasyni.
En hvað hefur gerst? Ekki er lengra síðan
en áratugur að íslenskar glæpasögur þóttu
hallærislegri en allt annað. Þær höfðu yfir sér
yfirbragð óraunveruleika, bókarkápurnar
sýndu gjarnan menn með blásið hár í tísku-
fatnaði níunda áratugarins að bregða hnífi á
háls kvenna í sömu tísku og Íslendingar fuss-
uðu og sveiuðu yfir því að svona nokkuð gerðist
ekki hér, þó að þeir stælust sumir í bækurnar á
rigningardögum.
Sprenging í glæpasögum
Segja má að seint á tíunda áratugnum hafi
orðið ákveðin umskipti í hérlendri glæpa-
sagnaritun. Reyndar má tímasetja þetta nánar
og nefna til eitt tiltekið ár; bókajólin 1997. Þá
stigu skyndilega fram á sjónarsviðið þrír nýir
glæpasagnahöfundar sem hver og einn vakti
nokkra athygli. Hin dularfulla Stella Blóm-
kvist gaf þá út fyrstu bók sína, Morðið í stjórn-
arráðinu, sem fjallaði um spillingu og morð á
æðstu stöðum. Stella hefur síðan alls gefið út
fjórar bækur, þá síðustu í fyrra (Morðið í Al-
þingishúsinu) og hlotið allnokkra athygli. Hún
skrifar í harðsoðnum stíl og hasar er áberandi.
Rétt nafn Stellu er þó líklega mesta ráðgátan í
bókum hennar og hefur kannski vakið meiri at-
hygli á þeim en innihaldið.
Sama ár gaf Árni Þórarinsson út bókina
Nóttin hefur þúsund augu sem reyndist fyrsta
bókin um Einar, drykkfelldan blaðamann, sem
leysir margháttuð dularfull mál í starfi sínu.
Bækurnar um Einar eru mjög myrkar og kall-
ast á við film-noir-stemmningu 5. áratugarins
sem hefur svo haldið áfram í ýmsum harðsoðn-
um sögum þar sem persónuleg leit spæjarans
að réttlæti er ekki síður mikilvæg en lausn
málsins.
Síðast en ekki síst gaf Arnaldur Indriðason
út bókina Synir duftsins, sem var í öðrum stíl.
Bækur Árna og Stellu tengjast báðar banda-
rískri glæpasagnahefð en saga Arnaldar
minnti meira á norrænar glæpasögur. Sagt var
frá hópi lögreglumanna, einkalífi þeirra og
vinnu, sem leysir saman glæpamál. Í þessari
sögu er fyrst sagt frá lögreglumönnunum Er-
lendi, Sigurði Óla og Elínborgu sem nú eru
orðnir heimilisvinir margra landsmanna.
Bókin hlaut þó ekkert sérstaklega góðar við-
tökur og segja má að vinsældir Arnaldar nú
séu að nokkru leyti uppsafnaðar þar sem
fyrstu þrjár bækur hans seldust ekki nándar
nærri jafn vel í byrjun og þær sem síðar komu.
Nú eru glæpasögur engin nýjung á Íslandi
og með reglulegu millibili hafa nýir höfundar
stigið fram á þennan ritvöll. Það sem er sér-
stakt við árið 1997 er að allir þessir nýju höf-
undar héldu áfram að skrifa glæpasögur.
Fram að þeim tíma hafði Birgitta Halldórs-
dóttir ein skilgreint sig ákveðið sem glæpa- og
spennusagnahöfund en hún hafði ótrauð skrif-
að glæpasögur með rómantísku ívafi allt frá
1983 og ber ekki að vanmeta hennar þátt í þró-
un greinarinnar hér á landi.
Smám saman fór að myndast jákvæður andi
fyrir glæpasögum. Haldin voru þematísk
glæpasagnakvöld á Súfistanum og Grand
Rokk og Hið íslenska glæpafélag komst í frétt-
ir en það er félagsskapur fólks sem hefur skrif-
að og skrifað um glæpasögur. Almennar vin-
sældir glæpasagna urðu þó ekki verulegar fyrr
en árið 2000 að Arnaldur Indriðason gaf út
Mýrina.
Þrátt fyrir vakningu hjá smáum hópi var al-
mennt álit manna að glæpasögur væru ekki
bókmenntagrein sem gæti þrifist á Íslandi.
Sögur af því tagi hafa þó lengi verið talsvert
lesnar þó að þær væru ekki á metsölulistum.
Starfsfólk bókasafna staðfestir að mikið hafi
verið um útlán á sögum Arnaldar, Árna og
Stellu frá fyrstu tíð en einnig á bókum Birg-
ittu.
Metsölubækur urðu glæpasögur þó ekki
fyrr en seinustu misseri.
En hvað er það í bókum Arnaldar sem höfð-
ar ekki aðeins til lesenda heldur einnig til
gagnrýnenda þannig að hann er bæði fasta-
gestur á metsölulistum og tvíverðlaunaður fyr-
ir bestu norrænu glæpasöguna?
Togstreita ólíkra félaga
Í Sonum duftsins sló Arnaldur þann tón sem
hefur einkennt sögur hans síðan. Þar kynnir
hann til sögunnar Erlend Sveinsson, geðstirð-
an rannsóknarlögreglumann sem hefur ára-
tuga reynslu af lögreglustörfum. Þarna kemur
einnig til sögu Sigurður Óli, sem í Sonum
duftsins er nýliði innan lögreglunnar, og strax
reynir Arnaldur að skapa spennu þeirra á milli
með því að gera þá að miklum andstæðum. Er-
lendur er eldri maður, þjóðlegur í hugsun, með
gagnfræðapróf og hefur almennt neikvætt við-
horf til lífsins sem reyndar skýrist af ævi hans
sem lesandi kynnist smátt og smátt í sögunum.
Sigurður Óli er yngri maður, snobbar fyrir
Bandaríkjunum og er æstur í að vinna sig upp.
Spenna milli starfsfélaga er alþekkt minni
úr glæpasagnaheiminum. Nefna má samskipti
Taggarts og Jardines úr sjónvarpsþáttunum
sívinsælu um Taggart, en einnig má nefna fé-
laga á borð við Dalziel og Pascoe í sögum Reg-
inalds Hills og endalaust er leikið með þetta
þema í bandarískum löggumyndum með því að
láta löggufélagana vera hvorn af sínu kyni,
kynþætti eða jafnvel tegund.
Arnaldi tekst frá byrjun vel upp í að gera
spennuna milli Sigurðar Óla og Erlendar bæði
spaugilega og einlæga þannig að hún verður
drifkraftur í sögunum. Bæði skiptir hún máli
fyrir atburðarásina en brýtur um leið upp frá-
sögnina á spaugilegan hátt: „Hann [Sigurður
Óli] fór einatt í taugarnar á Erlendi en það var
fátt sem ekki fór í taugarnar á honum hvort
sem var. Sigurður lét það ekki á sig fá. Hann
hafði einnig komið á staðinn um nóttina en ekki
farið heim til sín aftur eins og Erlendur. Er-
lendi leiddist að sjá að hann leit út eins og ný-
sleginn túskildingur. […] Ætli hann sé á ster-
um, helvítið? hugsaði Erlendur með sér …“
(Synir duftsins, 27.) Spennan milli þeirra fé-
laga minnkar ekki eftir því sem tíminn líður en
þeim verður þó smám saman hlýtt hvorum til
annars eftir því sem þeir kynnast hvor öðrum
betur og lesandi kynnist þeim báðum að sama
skapi betur. Hins vegar halda þeir áfram að
skjóta hvor á annan en skotin verða fínni, fág-
aðri og um leið fyndnari: „Þessi Henry þarf
ekki endilega að vera hótelgestur, sagði Sig-
urður Óli á meðan þeir biðu eftir lyftunni niður
aftur. Þarf ekki einu sinni að vera útlendingur.
Það eru til Íslendingar sem heita Henry. Ein-
mitt, sagði Erlendur. Hann er sjálfsagt af
Strókahlíðarætt.“ (Röddin, 58.)
Þjóðlegi spæjarinn
Persónur Erlendar og Sigurðar Óla eiga
stóran þátt í vinsældum bókanna. Erlendur er
að mörgu leyti erkiþjóðlegur. Hann les annála
og sögur af vondum veðrum og mannssköðum,
nokkurs konar Úti hafa orðið-seríu. Hann
vandar um við félaga sína þegar honum finnst
þeir tala vont mál og bölvar reglulega tísku-
nöfnunum sem fyrrum eiginkona hans valdi
börnum þeirra; Eva Lind og Sindri Snær.
Síðast en ekki síst er Erlendur sveitamaður
á mölinni sem er líklega það þjóðlegasta sem
hægt er að vera í íslensku nútímasamfélagi og í
honum endurspeglast mesta orrusta íslensks
sálarlífs á 20. öld sem er byggðavandinn,
tengslin við náttúruna annars vegar og sveit-
ina hins vegar.
Þannig er Erlendur maður sem virðir nátt-
úruna. Það sést til að mynda á skoðunum hans
á einræktun: „Djöfulsins ógeð, sagði Erlendur
eins og við sjálfan sig. Grípa svona fram fyrir
hendurnar á náttúrunni.“ (Synir duftsins, 35.)
Það sést líka á því hvernig Erlendur skynjar
sjálfan sig sem aðkomumann í Reykjavík:
„Hann var aðkomumaður og leit á sig sem slík-
an þótt hann hefði búið í borginni mestanpart
ævinnar og séð hana breiða úr sér út yfir voga
og hæðir eftir því sem byggðum hafði fækkað í
landinu. Nútímaborg sem tútnaði út af fólki
sem vildi ekki lengur búa í sveitunum eða sjáv-
arplássunum eða gat ekki búið þar lengur og
kom til borgarinnar til að byrja nýtt líf en
missti rætur sínar og stóð uppi án fortíðar og
með óvissa framtíð. Honum hafði aldrei liðið
vel í þessari borg. Liðið eins og útlendingi.“
(Grafarþögn, 40.) Saga borgarinnar kemur
iðulega við sögu, til að mynda í Sonum duftsins
þegar lýst er atburðum sem urðu þegar Smá-
íbúðahverfið var að byggjast og barnmargar
fjölskyldur utan af landi fylltu hverfið með há-
vaða og látum. Í Grafarþögn er saga borgar-
innar einnig höfuðatriði en þar finnst líkið í
nýjasta hverfi Reykjavíkur, Grafarholti, og
kafa þarf í sögu þess svæðis til að leysa málið.
Byggðavandinn er til umræðu í Dauðarósum
og Mýrinni og er ávallt nærstaddur í sögunum,
rétt eins og almennri umræðu nútímans.
Sigurður Óli er svo andstæðan við Erlend.
Hann er alinn upp í borginni og menntaður í
Bandaríkjunum, lítur á einræktun sem fram-
farir og á erfitt með að skilja að nöfn eins og
Eva Lind geti farið í taugarnar á einhverjum.
„Hann var klæddur í ný jakkaföt, hávaxinn
og myndarlegur, menntaður í glæpafræðum í
Bandaríkjunum. Hann var allt það sem Er-
lendur var ekki, nútímalegur og skipulagður.“
(Mýrin, 35.) Um leið og þeir félagar kynnast
betur eykst þó skilningur þeirra hvors á öðrum
– og samúð þeirra með hinum.
Innkoma kvenna
Í BA-ritgerð minni, sem skrifuð var haustið
1999 og síðar gefin út (Glæpurinn sem ekki
fannst, 2001), gagnrýndi ég íslenska glæpa-
sagnahöfunda fyrir að vera karllægir í skrifum
sínum og draga upp staðlaðar kvenmyndir án
mikillar ígrundunar. Nefndar voru undantekn-
ingar á þessu, t.d. rómantískar kvenhetjur
Birgittu Halldórsdóttur, en nú má segja að
staðan hafi að nokkru leyti breyst, ekki síst í
sögum Arnaldar.
Athyglisvert er að þó að fórnarlömbin í sög-
um Arnaldar séu ýmist karlmenn eða konur
snúast tvær af vinsælustu sögum hans, Mýrin
(2000) og Grafarþögn (2001), beinlínis um
glæpi gegn konum; þ.e. kynferðisofbeldi og
heimilisofbeldi. Þessi aukna áhersla á konur og
raunveruleg vandamál þeim tengd kann að
eiga sinn þátt í velgengni Arnaldar. Kannski
hefur Arnaldur öðrum betur áttað sig á mik-
ilvægi kvenlesenda á íslenskum bókamarkaði,
ekki síst í heimi afþreyingarbókmennta. Enn-
fremur hefur hann aukið verulega vægi rann-
sóknarlögreglukonunnar Elínborgar í síðari
sögum sínum.
Elínborg kemur lítillega við sögu í Sonum
duftsins, og er henni þá lýst sem miðaldra
konu, einni af fáum konum sem unnu hjá rann-
sóknarlögreglunni.
Hún kemur helst við sögu á fundum rann-
sóknarlögreglunnar og leikur ekkert veiga-
meira hlutverk en aðrir starfsmenn lögregl-
unnar.
Hlutverk hennar eykst aðeins í Dauðarósum
þar sem hún útvegar Erlendi augnleppa til að
sofa með og mætir á vettvang, ólíkt fyrstu bók-
inni. Þar er henni einnig lýst betur og gefin af
henni mynd sem matmóður; hún er sögð vera
„í góðum holdum án þess að vera feitlagin“ og
var „annálaður kokkur“. Þá er minnst á kjúk-
ling sem „hennar eftirlæti“ en kjúklingamat-
reiðsla Elínborgar verður nokkurs konar leið-
arminni í persónulýsingu hennar þaðan í frá.
Að lokum er sagt að eiginmaður hennar hafi á
henni „ómælda matarást“. (Dauðarósir, 29.)
Elínborg kemur mun meira við sögu í Mýrinni
og má segja að þá séu hún, Erlendur og Sig-
urður Óli að verða nokkurs konar þríeyki þar
sem átakaöxullinn liggur þó á milli Erlendar
og Sigurðar Óla. Í Grafarþögn eykst enn vægi
Elínborgar og eftirminnileg er senan þar sem
hún og Sigurður Óli ræða við gamalmennið
Róbert sem er bókstaflega á grafarbakkanum.
Sigurður Óli hefur enga þolinmæði en Elín-
borg bíður eins og „ljónynja í sefi“ og uppsker
laun erfiðisins á meðan Sigurður Óli ráfar fram
í matsal og situr þar maulandi banana. (Graf-
arþögn, 84–85.) Í Röddinni má segja að hlut-
verk Elínborgar og Sigurðar Óla sé orðið álíka
mikið og veitt er meiri innsýn en áður í einkalíf
Elínborgar, þó ekki eins mikil og hjá Erlendi
og Sigurði Óla. Fram kemur að Elínborg eldar
ekki aðeins tandoori-kjúkling (eins og höfundi
verður tíðrætt um í fyrri bókum) heldur er
jólamaturinn svínslæri. En þó að matmóðirin
sé ráðandi þáttur í persónusköpun Elínborgar
verða aðrir þættir smám saman meira áber-
andi og hún er orðin gild persóna í bókaflokkn-
um.
Fléttur og flækjur
Eins og áður sagði hófst bókaflokkur Arn-
aldar með Sonum duftsins (1997). Í kjölfarið
komu Dauðarósir (1998). Síðan tók Arnaldur
hliðarspor og skrifaði Napóleonsskjölin (1999)
þar sem Erlendur og félagar eru ekki aðal-
persónur en koma reyndar við sögu í litlu en
skemmtilegu aukahlutverki. Aðalpersóna
Napóleonsskjalanna var reyndar kona, lög-
fræðingurinn Kristín, og er hér á ferðinni has-
arbók fremur en ráðgáta þó að reyndar þurfi
að leysa gátu. Umgjörðin er hins vegar mjög
reyfarakennd og Kristín lendir í skotbardaga í
Hafnarstrætinu svo eitthvað sé nefnt.
Napóleonsskjölin var engan veginn besta
bók Arnaldar en hún virðist eigi að síður vera
ákveðinn vendipunktur á ferlinum og virkar
sem hressandi innspýting í sögulegu ljósi. Arn-
aldur tók sér árs frí frá ritun hefðbundinna
glæpasagna og sneri tvíefldur til baka. Mýrin
var nefnilega næsta bók og hún hlaut þegar í
stað mjög góðar viðtökur gagnrýnenda og
mörgum þykir hún enn besta bók Arnaldar.
Glæpasögur Arnaldar Indriðasonar njóta ekki síst mikilla vinsælda vegna
þess að þær snerta á ýmsum kimum íslenskrar þjóðarsálar, segir í þessari
grein sem leitast við að varpa ljósi á skjótan frama Arnaldar á glæpasagna-
sviðinu og uppgang þessarar bókagreinar hérlendis.
GLÆPASÖGUR OG
ÍSLENSK ÞJÓÐARSÁL
E F T I R K AT R Í N U J A K O B S D Ó T T U R
Morgunblaðið/Einar Falur
Arnaldur Indriðason
Athyglisvert er að þó
að fórnarlömbin í
sögum Arnaldar séu
ýmist karlmenn eða
konur snúast tvær af
vinsælustu sögum
hans, Mýrin (2000)
og Grafarþögn
(2001), beinlínis um
glæpi gegn konum;
þ.e. kynferðisofbeldi
og heimilisofbeldi.