Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003 9
tíma, enda liggja þær á mörkum sjónvarpsaug-
lýsinga, sjónvarpsleikrita og heimildamynda. Í
fyrstu myndinni, „Me/We“, fer heimilisfaðir of-
an í saumana á fjórum fjölskyldumeðlimum í ein-
ræðu sinni. Fjölskyldumeðlimirnir herma hins
vegar eftir varahreyfingum hans þannig að fljót-
lega reynist erfitt að geta sér til hver sé að tala
um hvern, einkum þegar heimilisfaðirinn tíund-
ar tilfinningar hinna úr fjölskyldunni.
Í „Okay“ fjallar kona um grimmúðlega sam-
búð sína meðan hún stikar herbergið fram og til
baka eins og taugatrekkt dýr í búri. Meðan hún
talar skiptir hún um raddir og öðlast jafnvel
karlmannsróm stöku sinnum. Hún fjallar um
barsmíðar, kynsvelti og andlegt ofbeldi með
óhefluðu orðfæri, og sveiflast milli ofsa og eftir-
sjár þannig að einræðan verður æði mótsagna-
kennd. Vegna ólíkra raddanna hefur áhorfand-
inn á tilfinningunni að manneskjan sé að tapa
jafnt sjálfri sér sem sjálfi sínu og leysast á end-
anum upp í ótal ólíkar persónur.
Í síðustu myndinni, „Gray“, segir frá um-
hverfisslysi handan landamæranna. Þrjár konur
þjóta niður í vörulyftu og enda neðansjávar þar
sem þær svamla um eins og fiskar. Þær virðast
ekki eiga afturkvæmt en tala í ákafa um kjarn-
orkuslys og afleiðingar þess. Í málæði þeirra
blandast staðreyndir um geislavirkni, sprengi-
þrýsting og kjarnorkuvetur saman við ótta, þrá
eftir að komast aftur heim og örvæntingu yfir að
geta ekki komið í veg fyrir keðjuverkun með því
að slökkva á ofninum. „Engin huggun dugar,
hundrað rad – mælieining geislavirkni – jafn-
gildir einum gráum,“ segir í lok þessarar þriðju
myndar. Þannig endurspeglar ytri vá innri
kreppu einstaklinganna og öfugt.
Guðdómlegar ímyndir
Ef tala má um rauðan þráð í verkum Eiju-
Liisu Ahtila, til að einfalda ögn hlutina, þá fjalla
flestar kvikmyndir og myndbönd hennar um
vanda mannsins við að axla hlutverk sitt. Að
hennar mati höfum við í gegnum tíðina búið svo
um hnútana, með ýkjum okkar og yfirdrifnum
væntingum, að við kiknum hæglega undan
hversdagslegustu ábyrgð, eða göngum með
sektarkennd út af ófullkomleik okkar í sjálfsögð-
ustu efnum. Þannig lætur samfélagið sér fátt um
finnast þótt foreldrahlutverkið – þessi algeng-
asta rulla kynslóðanna – vefjist fyrir stórum
hópi barnafólks.
Kaja Silverman, kvikmyndafræðingurinn
frægi, hefur bent á það hvernig Ahtila gagnrýnir
framsetningu guðsmyndarinnar í mannlegu
samfélagi – svo sem Drottinn og heilaga Maríu
meðal kristinna – sem viðmið eða vegvísi for-
eldrum til handa. Fyrir Eiju-Liisu virðist það
augljóst að hver venjuleg móðir af holdi og blóði
hlýtur að blikna í samanburði við ímynd guðs-
móður, og enginn raunverulegur faðir getur
nokkru sinni jafnast á við guð almáttugan. For-
eldrar, sem ættu skilið að njóta stuðnings og
virðingar samborgara sinna í óendanlega brot-
hættu hlutverki sínu, mega því burðast með
ævarandi sektarkennd út af loftköstulum sam-
félags sem gengur fyrir óraunhæfum klisjum,
nærist á einfölduðu ímyndarskrumi og neitar að
horfast í augu við raunveruleikann eins og hann
er í öllum sínum margbreytileik. Þar sem það er
praktískt séð ögn léttara að sefa sig með ýkjum
en leita sannleika sem ekki liggur í augum uppi
heldur blindan áfram að vísa okkur leið eftir
blekkingarveginum.
Hin bráðsmellna, tíu mínútna kvikmynd og
DVD-skipan „Ef 6 væru 9“, frá 1996 fjallar ein-
mitt um fjórar unglingsstúlkur og sakleysislegt
líf þeirra í dagsins önn. Þó svo að tilvera þeirra
sé að mestu laus við
flækjur fullorðinna skipa vangaveltur um kyn-
líf og hlutverk kynjanna stóran sess í umræðum
þeirra. Þar takast á tilfinningaleg málefni í
bland við drepfyndnar meiningar, sönnur þess
að mikilvægustu rök lífsins eru mjög á reiki í
hugmyndaheimi táningsins. „Anne, Aki og Guð“,
frá 1998, er mun alvöruþrungnara verk, enda
snöggtum viðameira. Það er hálftíma langt, og
sem DVD-skipan er því varpað á tvö tjöld og
fimm skjái. Sagan er byggð á sannsögulegum
heimildum og fjallar um forritarann Aki, sem í
tortryggðar- og vanmetakasti sagði upp vinnu
sinni og lokaði sig af inni í íbúð sinni. Þar fór
hann í geðsýki sinni að ná sambandi við ýmsar
ímyndaðar verur, þeirra á meðal Guð, sem
kynnti hann fyrir Anne Nyberg framtíðarföru-
nauti hans.
Að vera eða
vera ekki
Eija-Liisa fékk útlærða leikara til að fara í
prufu fyrir hlutverk Akis og leika glefsur úr
handritinu. Fyrir Anne setti hún hins vegar upp
auglýsingu á atvinnuleysisskrifstofu og sneið
rulluna í takt við viðtölin við stúlkurnar sem
sóttu um vinnuna. Þannig tala þær öðru fremur
um sig sjálfar og hæfileika sína en væntanlegt
samband sitt við Aki. Að lokum urðu til fimm
ólíkar gerðir af Aki og sjö af Önnu, sem birtust
samtímis á skjám og skermum uppsetningarinn-
ar. Að auki leigði Ahtila raunverulega Önnu til
að birtast í sýningarsalnum sem holdgervingu
hins ímyndaða förunautar Akis.
Í þessu margslungna verki, sem að ýmsu leyti
minnir á allar þær fjölmörgu altaristöflur sem
lýsa boðun Maríu og finna má í kirkjum út um
alla Evrópu – að ógleymdri „Heill þér María“,
kvikmynd franska leikstjórans Jean-Lucs God-
ard – verða hlutverkin sjálfinu yfirsterkari og
persónurnar taka að klofna í eiginlega frum-
parta sína. Áhorfandinn skynjar gegnum öll
þessi undarlegu hlutverkaskipti að manneskjan
getur ekki haldið utan um ímynd sína að eilífu
með leikaraskap. Að því kemur fyrr eða síðar að
hver maður verður að koma til dyranna eins og
hann er klæddur. En um leið er eins og Eija-
Liisa vilji benda okkur á þá staðreynd að hver
persóna og hvert sjálf búi yfir ýmsum óræðum
eigindum, á stundum óvæntum og órökrænum
svo engin leið er að sjóða mennina ofan í dós eins
og einhverja fyrirfram gefna ímynd.
Árið 1999 hlaut Eija-Liisa verðlaun fyrir
mynd sína „Consolation Service“, eða Huggun-
arstofuna. Sem kvikmynd er þetta tæplega 24
mínútna verk einfaldara í sniðum en fyrri stór-
virki hennar, þó svo að rýmisskipanin með DVD-
varpinu sé ögn flóknari en kvikmyndin. Verkið
fjallar um skilnað elskenda, Anni og J-P, og þá
staðreynd að hvert eitt samband tveggja ein-
staklinga er einstakt og óafturkræft. Breyting á
sambúðarhögum leggur þá skyldu á herðar ein-
staklingnum að hann sætti sig við fortíðina og
sættist á að búa sér til nýja framtíð. Ef til vill er
það með þessu ágæta verki sem Eija-Liisa Aht-
ila skipar sér hvað augljósast á bekk með öðrum
norrænum starfsbræðrum sínum, hvort sem
þeir heita Bergman eða von Trier. Þegar öllu er
á botninn hvolft eru verk hennar eins og þeirra,
bakstrar til að lina þrautir og þjáningar biturrar
reynslu og misjafnrar tilvistar. Býsna alvöru-
þrungið, segja eflaust margir, svona eins og
sannra mótmælenda er von og vísa. En því er þá
til að svara að list Eiju-Liisu Ahtila er ekki verri
fyrir það.
Helstu heimildir:
- Eija-Liisa Ahtila, Fantasized Persons and Taped Conv-
ersations, Kiasma, Helsinki, 2002.
- Women Artists in the 20th and 21st Century, Taschen,
Köln, 2001.
- Tiina Erkintalo: „Die Sprache des Audiovisuellen und
der Raum des Betrachters“, úr sýningarskránni Norden,
Kunsthalle Vínarborg,2000
bakstrar til að lina þrautir og þjáningar biturrar reynslu og misjafnrar tilvistar.
m þegar er farið að kalla endurreisn norrænnar listar á tíunda áratugnum.
R EKKI GEFIN
Höfundur er lektor við Listaháskóla Íslands.
Persónur og leikendur í kvikmyndinni og DVD-sýningunni „Tänään/Í dag“, frá 1996-97, sem
fjallar um sorgir drengs sem drap föður sinn í árekstri.
aninni „Jos 6 olis 9/Ef 6 væru 9“, frá 1995-96.
Úr uppsetningunni á „Anne, Aki og Guð“, 1998, í Kiasma, Samtímalistasafninu í Helsinki.