Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003
Í
SLAND er eitt af fáum löndum í Evrópu
þar sem ein tunga er nær allsráðandi
sem tungumál fjölmiðla, yfirvalda og
flestra sem þar búa. Finnar beita bæði
sænsku og finnsku, á Möltu er töluð
maltneska og enska, ásamt ítölsku, í
Þýskalandi, Danmörku og Portúgal eru
stórir hópar innflytjenda, á Spáni er
m.a. töluð katalónska og galísíska, Rúmenar
búa með sígaunum, í Eistlandi er töluð rúss-
neska og eistneska og þannig mætti áfram
telja. Þetta virðist munu breytast hér á landi,
eins og annars staðar, og einmitt þess vegna er
hollt fyrir Íslendinga að kynnast því hvernig
sambúð ólíkra tungumála gengur í öðrum
löndum. Það er líka hollt að láta minna sig á að
íslenska er ekki eina „litla“ málið í Evrópu,
hvað þá í heiminum öllum – þar er allt krökkt
af gömlum, staðbundnum, sögulegum, dýr-
mætum tungumálum sem miðla menningu
heilla þjóðflokka, þjóða eða hópa. Og hollast af
öllu er fyrir þessi litlu málsvæði að skiptast á
upplýsingum, styðja hvert annað, dýpka gagn-
kvæman skilning. Orkan þarf ekki endilega að
fara í að brjótast inn í stóru málsvæðin eða
kvarta yfir því að búa í skugga stærri ná-
granna.
Eru þjóðarbókmenntir ennþá til?
Þetta var nokkuð leiðandi, en um leið nauð-
synlegur formáli, og þar með hefst formleg
frásögn af þingi því sem snerist um framan-
greindar hugmyndir og fór fram í Helskinki nú
í júní. Yfirskriftin var Multicultural Europe:
National Literatures Revisited eða Fjölmenn-
ingarleg Evrópa: Þjóðarbókmenntir endur-
skoðaðar. Fyrir þinginu stóð Kynningarmið-
stöð finnskra bókmennta (FILI) ásamt
samtökunum Literature Across Frontiers
(LAF) sem stuðla að kynningu evrópskra bók-
mennta á hinum smærri tungumálum álfunn-
ar, að ógleymdum stuðningi Evrópusambands-
ins, Norræna ráðherraráðsins, UNESCO og
finnska menntamálaráðuneytisins.
Hugtakið þjóð lá til grundvallar þegar fram-
sögumenn fluttu erindi sín og í framhaldi af
þeim spunnust margvíslegar umræður. Þátt
tóku rithöfundar, þýðendur, menningarfræð-
ingar og starfsmenn bókmenntakynningamið-
stöðva frá ýmsum svæðum í Evrópu og víðar
og voru flestir sammála um það sem Ulpu
Iivari, fulltrúi Finnlands á Evrópuþinginu,
sagði í opnunarræðu: „Það er ekki pólitík sem
ákvarðar sjálfsvitund fólks, heldur menningar-
mótun og tungumál.“ Hún minnti á að Evrópu-
sambandið hefði það yfirlýsta markmið að
varðveita evrópskan arf og menningarlega
fjölbreytni, það væri m.a. gert með Culture
2000-áætluninni, sem tæki til allra listgreina.
„Fjöldi bóka hefur verið þýddur fyrir tilstuðl-
an Culture 2000, og kynningarmiðstöðvum
bókmennta í viðkomandi löndum ber líka að
þakka útbreiðslu óteljandi verka sem annars
lægju óbætt hjá garði. Að mínu viti mun bókin
halda velli á tímum örrar hnatt- og tæknivæð-
ingar, enda eru bókmenntir nauðsynlegar til
þess að efla gagnkvæman skilning á okkar tím-
um – tímum þar sem „hinir“ vekja með okkur
ótta.“
Hnattvæðingin heimtar erkitýpur
Gríski rithöfundurinn Demosthenes Ko-
urtovik greip orðið hnattvæðing á lofti:
„Hnattvæðing innleiðir ekki eina menningu
– hina amerísku – á alþjóðavísu, eins og margir
halda. Sannleikurinn er enn verri; hnattvæð-
ingin innleiðir einn markað. Hún reynir ekki
að þurrka út menningarlega fjölbreytni, þvert
á móti viðheldur hún fjölbreytninni, því hún
getur grætt á henni,“ sagði Kourtovik og út-
skýrði hvernig hnattvæðingin býr til söluvöru
úr staðbundinni menningu, með því að gera
hana kunnuglega og framandi í senn. „Til
verða niðursoðnar menningarafurðir og heim-
urinn er einn stór súpermarkaður, handa jafnt
túristum sem menningarvitum. Hindúísk viska
og andstaða gegn kvennakúgun á Indlandi,
töfraraunsæi í S-Ameríku, goðsagnir sem rek-
ast á nútímann á Grikklandi … þetta er það
sem við búumst við í viðkomandi löndum því
þetta eru erkitýpurnar sem myndast hafa. Og í
hnattvæðingunni mega menningarsvæðin ein-
ungis hafa þessa einu framhlið, ekki er gert
ráð fyrir að fjölbreytni þrífist á hverjum stað
fyrir sig því þá riðlast skiptingin í hillurnar.“
Hann áréttaði að í Ameríku væri reyndar að
finna afró-amerískar bókmenntir, gyðinga-
menningu, suður-ameríska list og svo fram-
vegis, en minni svæðum væri hins vegar mein-
uð slík fjölbreytni. Þetta hefði þau áhrif að
höfundar, til dæmis grískir höfundar, reyndu
gjarnan að hafa eitthvað „sérgrískt“ í bókum
sínum, þar sem þeir héldu að annað væri svik
við upprunann. Tímabært væri hins vegar að
meta almennt gildi, e.k. alheimsgildi, hins sí-
breytilega í hverri menningu: „Á meðan hnatt-
væðing (e. globalization) ýkir og lokar, þá opn-
ar alheimsleiki (e. universalism) skelina og
hleypir innihaldinu út. Þá kemur í ljós að suð-
ur-amerískar bókmenntir eru ekki bara töfra-
raunsæi, heldur líka spænskur módernismi,
engilsaxnesk áhrif, Borges og García Márquez
og allt hitt.
Þjóðleg menning í þröngum skilningi gerir
ekkert nema selja gull sitt á lágu verði, þjóðleg
menning í víðum skilningi – þar sem fjöl-
breytnin ríkir – er hins vegar sterkt vopn gegn
hnattvæðingunni og með því mæli ég.“
Regnbogaþjóð: uppspuni Mandela
Suður-afríski rithöfundurinn Lewis Nkosi,
sem nú býr í Sviss og hefur kennt bókmenntir í
háskólum víða í Evrópu og Ameríku, fjallaði í
erindi sínu um hugtakið „regnbogaþjóð“ sem
Nelson Mandela hefur notað til þess að lýsa
íbúum S-Afríku. Að mati Nkosi á hugtakið sér
ekki grundvöll, þar sem íbúar landsins hafi
aldrei verið þjóð í menningarlegum skilningi
orðsins. „Eftir mörg hundruð ára sögu átaka
og aðskilnaðar eigum við enn eftir að læra
hvernig deila eigi gæðum landsins. Fólkið end-
urspeglar vissulega liti regnbogans, en erum
við yfir höfuð þjóð?“ spurði Nkosi og svaraði:
„Hugmyndin um þjóð, í þessu landi ólíkra
þjóðflokka, er okkur mjög framandi. Hún er í
besta falli kjaftasaga sem eftir er að stað-
festa,“ sagði hann og stiklaði þar næst á stóru í
samtímasögu landsins.
„Af þessu má sjá að hugtökin ríki og þjóð
falla ekki alltaf saman. Við erum vissulega nú-
tímaríki með skýr landamæri, en höfum ekki
þróað með okkur vitund um þjóðerni.“
Hann minnti á að fortíðarþrá væri gjarnan
eitt helsta hráefnið í smíði þjóðernisvitundar
og birtist gjarnan glögglega í listaverkum og
bókmenntum þess hóps sem reynir að þjappa
sér í þjóð.
„Eitt af einkennum nútímaskáldskapar í S-
Afríku er hins vegar skortur á nostalgíu. For-
tíðin er óafturkræfur missir sem enginn vill
upplifa aftur. Þessi Paradísarmissir bjargar
okkur frá því að baða okkur í fortíðarljóma. Og
ef skáldsagan er í eðli sínu, eins og sumir
segja, framsaga þjóðar, hefur s-afríska skáld-
sagan alltaf verið munaðarlaus, jafnvel heim-
ilislaus. Skáldsagan okkar hefur lengst af verið
saga andspyrnu og helsta viðfangsefnið hefur
verið munur milli kynþátta. Ást, kynlíf og
hamingja skutu bara upp kollinum stöku sinn-
um,“ sagði Nkosi, sem sjálfur er blökkumaður.
Og bætti við: „Það er gagnvart þessum sögu-
lega bakgrunni sem nauðsynlegt er að skoða
suður-afrískar bókmenntir og skilja þrá okkar
til þess að sættast við samtímann, von eftir
nýrri framtíð.“
Er Guð hugmynd eða veruleiki?
Fundarstjóri dagsins, Mikko Lehtonen, tók
undir með Nkosi og benti á að þjóð væri alltaf
búin til, hún væri ekki náttúrulegt fyrirbrigði.
„En í miðju þjóðarvitundar er alltaf eitthvert
tóm. Þetta tóm er til dæmis nostalgía, sem er
að mínu viti spurning um rými, þrá eftir heim-
ili. En í framangreindu tilfelli er ekki hægt að
fara heim.
Ég held að bókmenntir séu ein þeirra að-
ferða sem við notum til þess að reyna að fylla
þetta tóm. Kannski er það sísifísk viðleitni,
sem tekur aldrei enda, en við reynum. Og leið-
irnar eru tvær, annars vegar að finna ný gildi
og hins vegar að sætta okkur við að geta ekki
farið aftur heim,“ sagði Lehtonen og bætti við
að dagskipunin væri ekki bara að skilja „ann-
arleika hinna“ heldur átta okkur á því „að við
sjálf erum alltaf í einhverjum skilningi
„hinn““.
Úr sal kom að auki sú athugasemd að tími
þjóðanna væri kannski að verða liðinn, aðrir
straumar og skilgreiningar væru að taka við.
„Ríki þarfnast ekki þjóðar, heldur aðeins
valdakerfis, landsvæðis og þegna. Þjóð er eitt-
hvað annað og meira en þetta þrennt,“ sagði
Veronica Pimenoff, finnskur mannfræðingur,
heimspekingur og rithöfundur, og kvað mann-
kynssöguna sýna að valdhafar hefðu engan
áhuga á minnihlutahópum nema í því skyni að
útrýma þeim.
Ennfremur var bent á að þótt hugmyndir
væru „manngerðar“, væri oft nauðsynlegt að
umgangast þær sem veruleika – annars væri
erfitt að fjalla um lífið almennt. Þetta ætti við
um hugmyndir eins og Guð, þjóð og menningu.
„Sumt fólk beinlínis þrífst á hugmyndinni um
Guð og slíkt ber að virða,“ sagði Nkosi. „Og ef
hingað inn ryddust allt í einu vopnaðir fasistar
og æptu: „Allir niggarar komi sér tafarlaust
út!“ þá yrði ég fyrstur til þess að hlaupa.
Spurningin væri ekki hvort ég væri sammála
hugmyndum þeirra.“
Chile-búi snýr á Dani
Rubén Palma var næstur á mælendaskrá og
fjallaði um reynslu sína af því að vera innflytj-
andi frá Chile í Kaupmannahöfn. Hann yfirgaf
fæðingarlandið Chile um tvítugt, var um tíma
flóttamaður í Argentínu en komst um síðir til
Danmerkur þar sem hann hefur búið síðan. Og
í þrjátíu ár hefur hann skrifað á dönsku, þótt
það hafi ekki gengið þrautalaust í upphafi.
„Ég ákvað fljótlega að skrifa á dönsku, en
hlaut litla áheyrn. Þegar ég hins vegar vann
ritgerðasamkeppni [sem dagblaðið Politiken
stóð fyrir], neyddust menn til að taka mig al-
varlega. Samkeppnin var undir dulnefni, þann-
ig að enginn vissi að útlendingur var höfundur
textans.
En jafnvel eftir það, rakst ég oft á veggi.
Það er erfitt fyrir höfunda almennt að komast í
gegnum „öryggisvörslu“ útgefanda, og fyrir
innflytjanda er það enn erfiðara,“ sagði Palma.
Og til þess að fá endanlega úr því skorið hvort
tregðan beindist gegn honum sjálfum eða
meintu hæfileikaleysi hans, gerði hann litla til-
raun. Hann gekk um kaffihús Kaupmanna-
hafnar og sýndi fólki texta sem hann sagðist
hafa skrifað. Nema hvað að það voru textar
eftir fræga, danska höfunda. „Og fólk leit á
mig, benti og sagði: „Neeiii, veistu, þetta geng-
ur ekki. Og þetta er líka einkennilegt. Svona
myndi Dani aldrei skrifa.“ Mér fannst raunar
ótrúlegt að fólk kannaðist ekki við þessa frægu
höfunda, en það breytti ekki niðurstöðunni: Ef
ég skrifa eitthvað, er það rangt. Ef Dani skrif-
ar það, er það frumlegt.“
Þrátt fyrir þessar móttökur lét Palma ekki
hugfallast og hefur í tímans rás skrifað smá-
sögur, barnabækur, leikrit, ljóð og söngleiki,
allt á dönsku. „Við erum ekki margir, útlend-
ÞJÓÐ ER
HEIMAGERÐ
HUGMYND
Í Evrópu fjölmenningarinnar eru fjölradda bækur skrifaðar á fjölmörgum tungumálum um
fjölbreytta reynsluheima. Kannski er ekki lengur hægt að tala um þjóðarbókmenntir því inn-
flytjendur eru líka höfundar og mállýskur eru líka raddir. SIGURBJÖRG ÞRASTARDÓTTIR
sat ráðstefnu í Helsinki þar sem gengið var á hólm við gamla hugmyndafræði.
– FYRRI HLUTI –
Reuters
Táknmynd Bandaríkjanna í fylkingarbrjósti þýskra Trabant-bifreiða sem hafa yfir sér ljóma horf-
innar Evrópu. Hér er ekið í gegnum borgina Zwickau sem lenti á sínum tíma austan landamæra-
línu hins gamla Þýskalands – hefði allt eins getað hafnað hinum megin þegar kortið var hannað.