Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 2003 11
Af hverju græddi Fíleas Fogg einn
dag þegar hann fór umhverfis
jörðina á 80 dögum?
SVAR:
Hugsum okkur að maður fari í ferðalag til
austurs og færist á hverjum 23 klukkustund-
um sem svarar 15° í landfræðilegri lengd en
það samsvarar einu tímabelti eða einni
klukkustund í tímamun (360°/24 = 15°). Hann
leggur af stað kl. 12 á hádegi á fyrsta degi í til-
teknum mánuði.
Ef maðurinn hefur ekki breytt klukku sinni
sýnir hún 11 fyrir hádegi annan daginn þegar
hann er kominn í áfangastað en klukkur þeirra
sem þar búa sýna 12. Næsta dag mundi klukka
hans sýna 10 eftir að hann hefur farið samtals
30° til austurs. Hann hirðir raunar ekki um þá
klukku lengur, heldur fer eingöngu eftir því
sem innfæddir segja, að klukkan sé 12. Hins
vegar lítur hann aldrei á dagatal á ferð sinni,
heldur fer eftir eigin talningu á dögunum.
Svona gengur þetta áfram 24 sinnum og
maðurinn telur sig hafa upplifað 24 daga og 24
nætur og því sé kominn 25. dagur mánaðarins
þegar hann kemur aftur heim til sín. Honum
bregður því í brún þegar hann sér að dagatalið
heima hjá honum sýnir 24. daginn.
Kjarni málsins er auðvitað sá að jafnlangur
tími hefur í rauninni liðið hjá ferðalanginum
og hjá þeim sem heima sátu. Sá fyrrnefndi hef-
ur lifað 24 „sólarhringa“ sem voru hver um sig
23 klukkustundir, samtals 24x23 klst. = 552
klst. Hinir lifðu hins vegar 23 daga sem námu
24 klukkustundum hver og það gefur auðvitað
sama klukkustundafjölda.
Þessi kjarni máls er hinn sami hjá Fíleasi
Fogg. Honum virðist ferðin taka 81 „sólar-
hring“ en hann fer í sífellu til austurs. Hver
dagur hjá honum er þess vegna að sama skapi
styttri en hjá fólki sem heldur kyrru fyrir og
heildarferðin verður jafnlöng og 80 24 stunda
sólarhringar.
Ef Fíleas hefði farið í ferðina nú á dögum og
lagt sig eftir að fylgjast með dagatali inn-
fæddra þar sem hann átti leið um, þá hefði
hann séð að dagatalið hrökk til um einn aftur á
bak þegar hann fór yfir dagalínuna
sem svo er kölluð. Dagatalningin hefði þá
ekki komið honum á óvart í lokin eins og hún
gerir í sögunni.
Maður sem fer kringum jörðina til vesturs
upplifir á sama hátt einum færri daga og næt-
ur en þeir sem halda kyrru fyrir. Ef hann legg-
ur af stað á hádegi og færist til dæmis um 15°
til austurs á hverjum 25 klukkustundum er
alltaf hádegi að staðartíma eftir hvern slíkan
áfanga. Hann lýkur umferðinni eftir 24 slíka
áfanga eða 24x25 klst. = 600 klukkustundir og
þá eru liðnir 25 sólarhringar heima hjá honum.
Hann missir úr einn dag í dagatalinu þegar
hann fer yfir dagalínuna.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í vísindasögu og
eðlisfræði.
Hvernig lifa slímálar?
SVAR:
Slímálar (e. hagfish, slime-eels) teljast til
hringmunna Cyclostomata) og tilheyra hópi
vankjálka (Agnatha). Vankjálkar eru gjarnan
taldir til fiska en eru um margt mjög ólíkir
fiskum og þróunarfræðingar telja þá vera
frumstæðustu hryggdýrin. Eins og nafnið gef-
ur til kynna hafa vankjálkar enga kjálka, ólíkt
öllum öðrum hryggdýrum.
Tegundir slímálaflokksins (Myxini) eru langar
og mjóslegnar, fölbleikar að lit og eru eflaust
best þekktar fyrir undarlegan kjaft sem þær
hafa, auk fjölda króka sem gegna meðal ann-
ars því hlutverki að bora gegnum hreistur
fiska. Þeir sem hafa handfjatlað þessi sérstöku
dýr kannast eflaust við allt það slím sem þau
gefa frá sér og getur verið afar hvimleitt.
Sennilegt er að slímið sé til varnar, slímkirtlar
kringum allan líkamann bregðist við ágengni
manna eða dýra með því að seyta slími.
Til slímála teljast sennilega 32 tegundir. Auk
þess að tilheyra slímálaflokknum (Myxini),
teljast þeir flokkunafræðilega til ættbálksins
holgóma (Myxiniformes) og ættarinnar Myx-
inidae eða slímálaætt. Þekktar eru 6 ættkvíslir
meðal slímála.
Slímálar eru oftast sníkjudýr og sjúga sig
fasta við önnur dýr, yfirleitt hægsynda fiska,
og sjúga úr þeim blóð og annan líkamsvessa.
Þeir eru einnig meðal fyrstu gesta í hræ stærri
dýra sem liggja á hafsbotninum. Slímálar hafa
afar lélega sjón og styðjast að mestu við vel
þróað þefskyn sitt til að rata á bráð eða hræ.
Snertiskyn þeirra er líka afar næmt og um-
hverfis kjaftinn hafa þeir fjóra anga, eða þreif-
ara, sem þeir nota til að leita sér að æti á hafs-
botninum.
Margt í líffræði slímála skilur þá frá fiskum.
Til dæmis hafa slímálar þrjú hjörtu en hvorki
maga né kjálka. Uppbygging taugakerfis er
mjög frábrugðin fiskum og seilin, eða hrygg-
strengurinn, er aðeins til staðar í fóstrinu en
vantar í fullorðin dýr.
Slímálar ganga ekki gegnum lirfustig heldur
er ungviðið nákvæm eftirlíking af fullorðnu
dýrunum. Á ungviðisstiginu eru dýrin bæði
með karl- og kvenkynfæri en verða á síðari
stigum lífs síns annaðhvort karl- eða kven-
kyns. Þó þekkist það meðal margra tegunda
að hver einstaklingur skipti um kyn eftir árs-
tíma. Hver hrygna gýtur ekki mörgum eggj-
um en mikið er lagt í hvert egg, þau eru stór
og tiltölulega fyrirferðarmikil. Þrátt fyrir
þetta eru slímálar margir. Á einu smáu svæði
undan austurströnd Bandaríkjanna töldu líf-
fræðingar allt að 15 þúsund einstaklinga og
hafa margir vísindamenn metið það svo að
dánarhlutfall þessara dýra sé afar lágt.
Eins og áður var minnst á þá sækja slímálar
talsvert í hræ og leita sér næringar með því að
festa sig við aðra fiska og sjúga úr þeim blóð.
En samkvæmt rannsóknum eru burstaormar
sem halda sig í mjúkri botnleðjunni að öllum
líkindum mikilvægasta fæða slímála. Efna-
skipti slímála eru svo hæg að þeir geta verið
án matar í mjög langan tíma, jafnvel nokkra
mánuði.
Slímálar finnast á tempruðum og köldum haf-
svæðum báðum megin við miðbaug. Atlants-
hafsslímállinn (Myxine glutinosa) sem finnst
hér við land getur orðið allt að 75 cm á lengd.
Tegundin Myxineios hefur einnig fundist í haf-
inu kringum Ísland.
Jón Már Halldórsson, líffræðingur.
Af hverju græddi
Fíleas Fogg einn dag
á ferðalagi sínu?
Hvað gerist þegar maður lætur braka í puttunum?
Af hverju er nafnið Jónsmessa dregið? Hvers
vegna kemur reykurinn af eldinum? Þessum spurningum og fjölmörg-
um öðrum hefur nýlega verið svarað á Vísindavefnum.
VÍSINDI
Jules Vernes var höfundur bókarinnar Um-
hverfis jörðina á 80 dögum.
ingarnir, sem skrifum eingöngu á dönsku. En
ég lagði mig fram, gafst aldrei upp og er alltaf
að læra meira,“ sagði Palma, sem nýlega var
valinn af menntamálaráðuneytinu í stjórn
danska listþróunarsjóðsins.
„Að mínu viti er nauðsynlegt að evrópskar
bókmenntir endurspegli þá menningarlegu
fjölbreytni sem þar ríkir. Annars stefnum við í
átt sem mig hryllir við, eins konar einboðinn
farveg, einsleita hugsun þar sem allir upplifa
tilveruna eins. Af þessum sökum er nauðsyn-
legt að heyra fleiri raddir; hvernig líður Íraka í
Tékklandi, Marokkóbúa á Spáni eða Amerík-
ana í Svíþjóð?
Innflytjendabókmenntir eru ekki aðeins
tæki til þess að efla gagnkvæman skilning,
heldur auðga þær einnig bókmenntir viðkom-
andi þjóðar. Vandinn er bara sá að hingað til
hefur verið litið á innflytjendur sem fulltrúa
útlagabókmennta, en ekki þjóðarbókmennta,
og á meðan hið síðarnefnda er metið hærra er
ekki von á breytingum.“
Til þess að bregðast við þessu lagði Palma til
að veittir yrðu sérstakir styrkir til þýðinga eða
útgáfu bóka innflytjenda, í hverju landi. Hann
sagði það vissulega geta orkað tvímælis, en
geta verið góðan kost, svo framarlega sem
styrkirnir væru viðbót en ekki frádráttur frá
útgáfu heimamanna. „Ég er að tala um að
styrkja eina til tvær innflytjendabækur á ári.
Ég veit að útgefendur yrðu viljugri og opnari
fyrir slíkum verkum ef aðeins væri dregið úr
fjárhagslegu áhættunni.“
Undir þetta tók Mikka Lehtonen, fundar-
stjóri og háskólaprófessor, og talaði um „já-
kvæða mismunun“:
„Ef einhver vill vinna að því að hnika valda-
tengslunum miðja/jaðar, hvort sem er með
þýðingum, útgáfu, gerð námsefnis eða á annan
hátt, finnst mér að til ættu að vera sérstakir
sjóðir til þess að styrkja þannig framtak.“
Stjúpmóðurmál er skapandi
Diana Chuli, albanskur rithöfundur og bar-
áttukona fyrir mannréttindum og sjálfstæði
kvenna, var næst á mælendaskrá. Hún lýsti
því hvernig fall Múrsins fyrir rúmum áratug
hefði orkað neikvætt á bókaútgáfu í landinu,
engir þýðendur eða útgefendur hefðu viljað
taka að sér að kynna albanskar bókmenntir er-
lendis. „Fólk vissi ekki lengur hvað það átti að
gera við bækur, kannski vegna þess að frelsið
sem þær höfðu boðað og barist fyrir svo lengi
var komið. Margir höfundar hurfu af sjónar-
sviðinu, sumir hættu vegna ásakana um tengsl
við kommúnista, einhverjir gáfust upp gagn-
vart upplausn tímanna og svo framvegis,“
sagði Chuli. Hún lýsti flókinni stöðu kvenhöf-
unda í rás tímans og spurði svo: „Getur verið
að kvenhöfundar séu eins konar innflytjendur í
Albaníu, þótt þeir hafi ekki farið úr landi, út úr
borginni, jafnvel ekki út af heimilum sínum?“
Í kjölfarið barst talið að tungumálinu sjálfu
og notkun þess. „Það er munur á útlaga og inn-
flytjanda,“ áréttaði Francesc Parcerisas frá
Katalóníu. „Reynir höfundur að laga sig að
nýja málinu eða vill hann halda í móðurmálið.
Hvernig velur höfundur tungumál? Ef hann
skiptir um mál, óttast hann þá að missa les-
endur, eða dugar gamla málið einfaldlega ekki
til þess að lýsa nýjum aðstæðum og reynslu?“
Rubén Palma svaraði því hvernig hann valdi
sér mál: „Helsta ástæða þess að ég ákvað að
skrifa á dönsku, var sú að 99% Dana sem ég
talaði við sögðu mér að það væri ekki hægt!
Mér fannst það ákveðinn hroki, þeim fannst
Suður-Ameríkumaður ekki samboðinn gamla
víkingamálinu. Það er nefnilega ekki sama út-
lendingur og útlendingur, Svíar og Þjóðverjar
sleppa, en ef þú ert S-Ameríkumaður, Arabi,
Mongóli... þá versnar í því. Þetta efldi í mér
þrjóskuna og ég hef ekki hvikað frá henni –
enda finnst mér sjálf áskorunin næg ástæða og
í raun það skemmtilegasta við að skrifa á
dönsku.“
Í sama streng tók indverski rithöfundurinn
Rajvinder Singh, sem býr í Berlín og skrifar
mestmegnis á þýsku. „Að skrifa á „nýju“
tungumáli er sérlega skapandi ferli. Móður-
málið sitt lærir maður ómeðvitað, en „stjúp-
móðurmálið“ lærir maður meðvitað, kominn til
vits og ára. Þegar ég nota þýsku er ég alltaf að
skapa eitthvað nýtt, ég nota kannski hug-
myndir úr móðurmálinu, punjabi, og finn þeim
nýjan farveg.“
Áhorfandi við hlið hans kinkaði kolli og tók
aftur upp hugmyndina um tómið. „Tómið er
uppspretta frumleikans, það er staðurinn það-
an sem við getum gagnrýnt samfélagið. Rit-
höfundurinn vinnur í tóminu og það er alltaf
eins konar útlegð.“
„Og hver ákveður annars hvað eru innflytj-
endabókmenntir?“ spurði enn annar gestur í
sal. „Það er fremur pirrandi, árið 2003, í
stórum löndum eins og Ástralíu og Ameríku,
sem sjálf voru byggð upp af innflytjendum, að
ákveðinn hópur taki að sér að skilgreina – út
frá litarafti – hvað séu innflytjendur og bók-
menntir þeirra.“
Undir þetta tók S-Afríkumaðurinn Nkosi,
bjartsýnn að vanda, og kvaðst telja að 21. öldin
yrði öld þýddra bókmennta.
„Þá kannski verður mögulegt að vakna upp
af þeirri martröð sem mannkynssagan er, eins
og James Joyce komst að orði,“ sagði áhorf-
andi í sal að endingu.
Að loknum fyrri þingdegi var svo efnt til
upplestrarkvölds í Esplanade-garðinum í
Helsinki þar sem lesið var fyrir borgarbúa á
slóvensku, finnsku, ensku, íslensku, punjabi,
frönsku og katalónsku með tilheyrandi þýð-
ingum.
Veronica Pimenoff Rubén Palma
Lewis Nkosi Demosthenes Kourtovik
sith@mbl.is