Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2003, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 2003 11
Hafa fjölmiðlar bein áhrif
á hegðun fólks?
SVAR:
Á sunnudagskvöldi, 30. október 1938 (kvöld-
ið fyrir hrekkjavöku, e. Halloween), flutti
bandaríska útvarpsstöðin CBS leikritið Inn-
rásina frá Mars ( The War of the Worlds ) sem
byggt var á vísindaskáldsögu H. G. Wells
(1866–1946). Að leikgerðinni stóðu Orson
Welles (1915–1985), sem síðar varð frægur
kvikmyndaleikstjóri og -leikari, og leikhóp-
urinn Mercury Theatre.
Samkvæmt rannsókn American Institute of
Public Opinion lögðu níu milljónir fullorðinna
og þrjár milljónir barna við hlustir þegar leik-
ritinu var útvarpað. Litlu munaði að leikritið
yrði aldrei flutt því að leikurunum þótti það
fremur leiðinlegt og höfundur leikgerðarinnar
átti í erfiðleikum með að gera söguna að góðu
leikriti. Engan óraði fyrir hversu gífurleg
áhrif leikritið myndi hafa og að það kæmist á
spjöld sögunnar.
Í stuttu máli fjallaði leikritið um innrás
Marsbúa á Bandaríkin. Var leikritið flutt í
fréttaformi og hlustendum fluttar „fréttir“ af
tortímingu bæja og borga. Þeim var meðal
annars tilkynnt að Marsbúar hefðu lagt undir
sig stór landsvæði og að New York-borg væri
rústir einar eftir eiturefnaárás þeirra. Talið er
að minnsta kosti ein milljón Bandaríkjamanna
hafi orðið skelfingu lostin við „fréttirnar“ og
þeir hlustendur trúað því að þeir væru að
hlusta á raunverulegan fréttatíma. Viðbrögð
fólks báru því einnig vitni að það hélt að innrás
Marsbúa stæði yfir. Símalínur til fjölmiðla
urðu rauðglóandi, hundruð skelfdra New
York-búa flúðu heimili sín í ofboði og maður í
Pittsburgh kom að konu sinni þar sem hún var
um það bil að stytta sér aldur til að lenda ekki í
klónum á Marsbúunum.
Viðbrögð áheyrenda við Innrásinni frá Mars
eru eitt besta dæmið um hversu mikil áhrif
fjölmiðlar geta haft á hegðun fólks, það er að
segja, sé ákveðnum skilyrðum fullnægt. Miklu
máli skipti að leikritið þótti raunverulegt,
hlustendur voru vanir að fá mikilvægar fréttir
og tilkynningar í gegnum útvarpið, í leikritinu
var rætt við „sérfræðinga“ til að auka enn á
trúverðugleika þess og notuð voru staðarnöfn
sem fólk þekkti. Síðast en ekki síst skipti máli
hvenær fólk fór að hlusta á leikritið þar sem í
upphafi var greint frá að um leikrit væri að
ræða. Tæplega helmingur hlustenda byrjaði
að hlusta eftir að leikritið hófst og missti því af
byrjuninni.
Einnig má nefna annað og nærtækara dæmi
um áhrif fjölmiðla. 17. júní 1994 hélt íslenska
þjóðin upp á hálfrar aldar afmæli lýðveldisins
á Þingvöllum. Dagskráin á Þingvöllum hófst
þegar um morguninn en það var ekki fyrr en
um hádegisbilið sem umferðarhnútar mynd-
uðust á helstu akleiðum frá höfuðborgarsvæð-
inu. Margar fjölskyldur eyddu deginum í bíl-
um sínum, pikkfastar í umferðinni. Hægt er að
velta fyrir sér hvað olli því að allir lögðu af stað
á sama tíma. Líklegasta skýringin er sú að fólk
vildi vita hvernig veðrið væri á Þingvöllum áð-
ur en lagt væri af stað og þegar sjónvarps-
myndir sýndu að þar væri ágætis veður var
ekki að sökum að spyrja.
Að sumar- sem og vetrarlagi reiða Íslend-
ingar sig á veðurspár fjölmiðlanna og láta þær
iðulega hafa áhrif á gerðir sínar. Er dagblöð
slá því upp á forsíðum að besta veður sumars-
ins verði um helgina, draga fjölskyldur fram
útilegubúnaðinn eða skipuleggja grillveislur.
Yfirleitt vara áhrif fjölmiðla á hegðun fólks
aðeins í skamman tíma. Við dillum okkur í takt
við tónlist í útvarpinu, tárumst yfir sorglegum
kvikmyndum og ræðum við vini og starfs-
félaga um fréttir gærdagsins – svo nokkur
dæmi séu nefnd. Því miður eru að auki til alltof
mörg dæmi um skaðleg langtímaáhrif fjöl-
miðla á hegðun fólks, sérstaklega á börn og
unglinga. Börn hafa til dæmis slasað sig eða
aðra eftir að hafa hermt eftir teiknimyndum
og margir þjást af einhvers konar fælni eftir
að hafa séð hryllingsmyndir, þora ekki í sund
eftir að hafa séð kvikmyndina Jaws eða þola
ekki dúkkur nálægt sér eftir að hafa séð
myndina Child’s Play.
Við erum oft meðvituð um áhrif fjölmiðla á
okkur og við notum þá markvisst til að ná fram
ákveðnum áhrifum. Margir hlusta á rólega
tónlist í útvarpi til að slappa af og rannsóknir
hafa meðal annars sýnt hvernig vinnudagur-
inn hjá fólki getur haft áhrif á val þess á sjón-
varpsefni í lok dags.
Að lokum má geta þess að fjölmiðlar eru
iðulega notaðir til að ná fram jákvæðri breyt-
ingu á hegðun fólks, til að mynda til að fá fólk
til að draga úr hraðakstri eða hætta að reykja.
Fjölmiðlar hafa því ekki eingöngu neikvæð
áhrif á hegðun fólks heldur geta þeir einnig
haft mjög jákvæð áhrif á notendur sína.
Guðbjörg Hildur Kolbeins, lektor í hagnýtri
fjölmiðlun.
HAFA FJÖLMIÐLAR BEIN
ÁHRIF Á HEGÐUN FÓLKS?
Hvað gerist ef Alþingi setur lög sem stangast á
við Stjórnarskrána, hvernig fara tvíburarann-
sóknir fram, hvaða dýr eru í mestri útrýmingarhættu og af hverju er orð-
ið „taxi“ notað um leigubíla? Þessum spurningum og fjölmörgum öðr-
um hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum.
VÍSINDI
ÍSRAELSKI sagnfræðingurinn og hug-sjónakonan Fania Oz-Salzberger var með-al frummælenda á málþinginu Fjölmenn-ingarleg Evrópa í Helsinki á dögunum og
vakti þar athygli með persónulegu erindi sínu
um evrópskar bókmenntir frá ísraelsku sjón-
arhorni. Hún er menntuð í sögu og heimspeki,
kennir við sagnfræðideild háskólans í Haifa og
starfar sem sjálfboðaliði hjá Ísraelsku mann-
réttindasamtökunum. Oz-Salzberger er dóttir
rithöfundarins Amos Oz og ferðast, líkt og
hann, víða um lönd til fyrirlestrahalds.
Arfur fortíðarinnar lifir
„Ég er ekki Evrópubúi, en mig langar að
lýsa aðstæðum mínum. Ég tala nútíma hebr-
esku og á því máli reynum við í mínu landi að
tala saman, elskast og semja frið. Þetta er fal-
legt tungumál og hæft til alls þessa,“ sagði Oz-
Salzberger. „En báðir afar mínir og ömmur og
allir langafar og langömmur voru Evrópubúar.
Þau komu frá löndum á borð við Frakkland og
Þýskaland og flúðu aðför nasista með bækur í
ferðatöskunum sínum.“
Oz-Salzberger lýsti því hvernig foreldrar
hennar og ömmur og afar hefðu hikað við að
kenna henni móðurmál þeirra, eftir að til Ísr-
aels var komið að lokinni síðari heimsstyrjöld,
vegna þeirrar beiskju sem þau báru í brjósti
gagnvart fortíðinni. Í staðinn þýddu þau bæk-
ur sínar yfir á hebresku fyrir börnin – í það
minnsta fyrst um sinn. Og hin fróðleiksþyrsta
Fania pældi í gegnum ríkulegan bókmennta-
heim, allt frá Cervantes til Erich Kästner. „Ef
einhver hefði spurt mig, þegar ég var sextán
ára, hvort eitthvað væri til sem héti evrópskar
bókmenntir hefði ég hiklaust svarað játandi og
bent á bókahillurnar okkar. Það var til evr-
ópskur bókmenntaarfur, en okkur var sparkað
út úr honum, við vorum send í útlegð. Gamla
bókasafnið okkar er vitnisburður um þann
sameiginlega heim sem var, eða átti að verða,“
sagði hún og vísaði til þess rofs sem útrýming-
arstefna nasista gagnvart gyðingum olli.
„Bókmenntir bjarga ekki mannslífum. Þær
björguðu ekki langafa mínum sem talaði 17
tungumál og var ritfær á 7 þeirra. Evrópa
bjargaði ekki lífi hans – hún tók líf hans,“ sagði
Oz-Salzberger ennfremur í erindi sínu. „En
þetta er samt sú arfleifð sem ég er tilbúin að
umfaðma og byggja á til framtíðar. Ég hef
gert mér grein fyrir því með tímanum að evr-
ópskar bókmenntir grundvallast á mótum,
ýmiss konar tímamótum og vegamótum. Milli
karla og kvenna, fortíðar og framtíðar, ólíkra
landa, heimilis og framandleika. Hið sama
gildir um sögu Ísraels. Og hvers vegna skyld-
um við ekki einmitt nota okkur það mynstur,
viðurkenna að það er í lagi að tilheyra fleiri en
einum menningarheimi samtímis?“
Hún ítrekaði að Evrópa við upphaf 20. ald-
arinnar hafi verið draumaland, þar hafi stór-
kostleg bókmenntaverk og kvikmyndir sprott-
ið úr hinum frjóa evrópska jarðvegi þar sem
margir menningarheimar mættust. Í sam-
bærilegu umhverfi væri hugsanlega hægt að
skapa evrópska menningu til framtíðar á 21.
öld.
Gestur í sal taldi þessa sýn á Evrópu tals-
vert rómantíska, en Oz-Salzberger sagðist síð-
asta manneskjan til þess að sjá Evrópu í róm-
antísku ljósi. „Evrópa var móðir sem breyttist
í Medeu. Það er alveg ljóst. Ég er bara að biðja
fólk um að muna hvar við vorum stödd, muna
að gyðingar voru hluti af evrópsku menningar-
lífi í þúsund ár.“
Við þörfnumst Evrópu
Í spjalli að umræðum loknum reyndi Oz-
Salzberger ekki að afsaka pólitíska þráðinn í
erindi sínu, þvert á móti sagðist hún jafnan
blanda pólitík í menningarumfjöllun sína þar
sem þetta tvennt væri óaðskiljanlegt. „Evr-
ópumenn gætu svo vel aðstoðað við friðar-
umleitanir fyrir botni Miðjarðarhafs. Þeir
mega auðvitað líka skamma okkur eins og þá
lystir. En fyrst viljum við einfaldlega að þeir
komi til okkar, viðurkenni að þeir þekki okkur,
segist jafnvel sakna okkar. Við þurfum nefni-
lega á Evrópu að halda, það er ekki nóg að
eiga stóran frænda með byssu,“ sagði hún og
átti við Bandaríkin. „Við deilum ekki menning-
arlegri fortíð með Ameríku, tengslin eru ein-
göngu á sviði valds og stjórnmála og það er
ekki það sem við þörfnumst. Ég bendi reyndar
á að þetta er ekki endilega skoðun meirihlut-
ans í mínu landi, en ýmsir deila þessari skoðun
minni og ef við Ísraelar höfum hefð fyrir ein-
hverju þá er það einmitt margradda sam-
félag.“
Einn þinggestur taldi vanta umfjöllun um
stríð í umræðuna. Vopnuð átök hefðu alltaf
verið, hvort sem fólki líkaði betur eða verr, ein
tegund samskipta í Evrópu. Þess vegna væri
ekki hægt að aðskilja sögu gyðinga og sögu
styrjalda. Oz-Salzberger svaraði að bragði:
„Það er ekki rétt að gyðingar hafi verið hluti
af herveldisstefnu Evrópu. Ég vildi að svo
hefði verið, þá hefðum við kannski getað varið
okkur. Eina framlag gyðinga til evrópskrar
stríðssögu var „hæfileiki“ þeirra til þess að
stöðva byssukúlur með líkama sínum.“
Síðar svaraði hún spurningum um ástandið
og ofbeldið í Palestínu. „Einn vinur minn,
frægur sagnfræðingur, heldur því fram að það
eina sem sameini Ísraela og Palestínumenn
séu átökin. Leysist landfræðilegu deilurnar
muni ekkert verða eftir til þess að byggja
framtíðina á,“ sagði indverskur þinggestur,
búsettur í Berlín.
Oz-Salzberger kvað þetta af og frá. „Við eig-
um mjög margt sameiginlegt og um leið og
stjórnmála- og landamæradeilan leysist mun
menningarlífið blómstra. Það eru allir að bíða
eftir því. Listamenn eru að bíða, samkyn-
hneigðir bíða – en í samfélagi hinna síðar-
nefndu í Tel Aviv eru til dæmis fjölmargir
arabar. Þeir mæta ekki skilningi í sínum hópi
og hafa því fundið samleið með samkyn-
hneigðum Ísraelum. Tel Aviv er kraumandi
staður núna, þar er margt spennandi að gerast
og þegar friður kemst á verður svo ótal margt
mögulegt á öllum sviðum lista og samskipta.
Einnig þess vegna tel ég mikilvægt að gott
samband komist á við Evrópu – svo við getum
haldið áfram að auðga hvor annars menningu
eins og áður.“
AÐ BJARGA
MANNSLÍFUM
Morgunblaðið/Sigurbjörg
Ísraelski sagnfræðingurinn Fania Oz-Salzberger fléttar saman menningarsögu og pólitík:
„Við þurfum á Evrópu að halda – það er ekki nóg að eiga stóran frænda með byssu.“
Evrópskur bókmenntaarfur stendur nærri hjarta
margra Ísraela, var SIGURBJÖRGU
ÞRASTARDÓTTUR tjáð á málþingi í Finnlandi.
sith@mbl.is