Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 2003
RITHÖFUNDURINN Amy Tan,
sem notið hefur mikilla vinsælda
fyrir skáldsögur á borð við Leik-
ur hlæjandi
láns og Kona
eldhúsguðsins,
hefur nú skrif-
að ævisögu
sína sem hún
nefnir The
Opposite of
Fate, eða And-
stæða örlag-
anna. Þar seg-
ir m.a. frá sjálfsmorði ömmu
Tan og síðar frá því er móðir
hennar reynir að myrða hana,
en fjölskylda Tan er litrík í
meira lagi og hefur hún oft not-
að þætti og persónueinkenni
ættingja sinna við skáldskap
sinn. „Þetta er ekki hefðbundin
ævisaga,“ hefur Daily Tele-
graph eftir Tan sem kveðst oft
hafa hugleitt að nota ýmis þau
atvik sem koma fyrir í bókinni í
skáldsögu, en ákvað alltaf að
þau væru einfaldlega of ótrúleg.
„Þetta var bara svo fáránlegt að
að mörgu leyti þá hefði þetta
virkað ótrúverðugt sem skáld-
saga. Bókin varð að vera skrifuð
sem ævisaga.“
Gæska ókunnugra
RITGERÐASAFN sem byggist á
sönnum frásögnum af óvæntum
tengslum og náungagæsku
gagnvart ókunnugum hefur vak-
ið nokkra athygli vestanhafs, en
bókin The Kindness of Strang-
ers sem ritstýrt er af Don
George þykir taka vel á efninu
og án óþarflega mikillar tilfinn-
ingasemi. Inngangurinn er þá
skrifaður af sjálfum Dalai Lama
sem minnir lesendur á að gæska
er ekki bara skortur á illsku,
heldur einnig sterkt afl sem
rækta ber á meðvitaðan hátt.
Opið sár
LJÓSMYNDARINN og blaða-
maðurinn Stanley Greene hefur
sent frá sér
bókina Open
Wound, eða
Opið sár, þar
sem hann leit-
ast við að láta
ljósmyndir
sínar draga
athygli að
þjáningunum
sem einkenna
líf íbúa Tsjétsníu og baráttu
þeirra fyrir sjálfstæði frá Rúss-
um.
„Það eru til sögur sem marka
þig svo að þú verður að koma
þeim frá þér og þetta er mín
saga,“ sagði Greene í viðtali við
New York Times. En að mati
blaðsins er bók Green áhrifa-
mikill vitnisburður um eyðilegg-
inguna og dauðann sem hann
hefur upplifað í um 20 ferðum til
Tsjétsníu á undanförnum árum.
Ofvirka ímyndunaraflið
HELEN Fielding, höfundur
metsölubókanna um Bridget
Jones hefur
nú sent frá
sér nýja
skáldsögu og
að þessu sinni
er aðal-
persónan
Olivia Joules,
starfsmaður
bresku leyni-
þjónustunnar,
sem líkt og James Bond hefur
leyfi til að deyða. Olivia Joules
and the Overactive Imagination,
eða Olivia Joules og ofvirka
ímyndunaraflið er að mati gagn-
rýnanda breska dagblaðsins Gu-
ardian líflegur þriller sem nær
að skemmta lesandanum án þess
að taka sjálfan sig of alvarlega.
ERLENDAR
BÆKUR
Andstæða
örlaganna
Amy Tan
Stanley Greene
Helen Fielding
FJÖLMIÐLAR
M
ÁVASTELL. Orðið er
ekki að finna í orðabók-
um, hvorki auknum né
endurbættum.
Þó var ekkert orð í
tungunni emalérað jafn
fínlega í vitund íslensku
þjóðarinnar á áratugun-
um eftir stríð. Það stóð fyrir vonir og þrár
heillar kynslóðar íslenskra kvenna sem sá í stell-
inu táknrænan vitnisburð um stórborgaralega
velgengni og efnislega fágun sem hægt var að
reiða fram á bakka eða hrúga á borð. Mávastell
mátti leggja að jöfnu við gott ættarnafn eða vel-
gengni í útlöndum. Af orðinu stafaði ómótstæði-
legur, sigldur þokki, úfmælt reisn nýlenduveld-
isins danska, sem var á hvers manns vörum en lá
þó utan getu íslenskra talfæra.
Ég man ekki hvenær ég heyrði orðið fyrst, en
í minningunni var það alltaf tengt esóterískri
kvennareynslu. Konurnar sögðu orðið í hálfum
hljóðum, nánast hvísluðu það, líkt og þær væru
að bera upp nafnið á voldugum guði.
„Tók hún fram mávastellið?“ muldruðu þær
mjúklátar í kaffiboðum og ég örvænti yfir fyr-
irhyggjuleysi foreldra minna sem enn höfðu ekki
fjárfest í jafn hljómblíðum borðbúnaði. Þó olli
nafngiftin sem slík mér engum heilabrotum. Ég
velti aldrei fyrir mér þeim launhelgum sem fól-
ust í frómu andvarpinu, ég skynjaði þær fremur
og gekk að þeim sem vísum, líkt og sannind-
unum sem finna má í biblíusögum ef maður velt-
ir þeim ekki of mikið fyrir sér. Máhva gat allt
eins verið annað nafn á Jahve og mér hefði þótt
eins sjálfsagt að til væru Vishnúbollar og Brah-
mastell.
Ég var kominn á fermingaraldurinn þegar ég
sá Máhvastell í fyrsta sinn. Í mörg ár hafði orðið
verið laust við merkingarfestu sína, það hafði
lyft sér af sorphaugum borgarinnar og svifið í
sólarátt, en nú var leirbakurinn lentur. Í hálf-
rökkrinu bak við glerið í stofuskápnum starði
mávurinn á mig gulum glyrnum af gljáfölum
bláma endalausra bolla, skála og diska.
Opinberunin var mér sem reiðarslag. Um
langt skeið hafði ég verið Máhvatrúar án þess
svo mikið að velta fyrir mér inntaki og uppruna
siðsins. Á sama tíma hafði þessi danskættaði
dritfugl lónað hér og þar í bestu hverfum bæj-
arins inni í upplýstum skápum. Mér leið eins og
eyjarskeggja sem uppgötvar einn góðan veð-
urdag að guðirnir hans eru hégómi, jafn mikils
virði og viðardrumbarnir sem þeir eru ristir í.
Ég er ekki frá því að þetta hafi verið fyrsta
lexía mín í fagurfræði, en fram að þeirri stundu
hafði ég gert ráð fyrir að hið fagra hefði ávallt
háleit markmið. Nú mörgum árum seinna get ég
tekið undir með franska kvikmyndaleikstjóran-
um Jean Cocteau sem sagði listina oft skapa
ljóta hluti sem smám saman verða fallegir, á
meðan tískan skapar fallega hluti sem alltaf
verða ljótir með tímanum. Fyrir mér er máva-
stell enn ákaflega ljótur hlutur, en ég er ekki frá
því að það sé raunveruleg list nú, rúmum eitt-
hundrað árum eftir að einhver var nógu hort-
ugur til að mála svartbak á bolla og bjóða fín-
ustu frúnum í bænum í kaffi.
MÁVASTELL
Ég var kominn á ferming-
araldurinn þegar ég sá Máhva-
stell í fyrsta sinn. Í mörg ár
hafði orðið verið laust við
merkingarfestu sína, það hafði
lyft sér af sorphaugum borg-
arinnar og svifið í sólarátt, en
nú var leirbakurinn lentur.
G U Ð N I E L Í S S O N
NAUÐSYN þess að alhæfa út frá
einsögum kemur líka í ljós ef við at-
hugum þá staðhæfingu sem stund-
um heyrist að einsaga sé í rauninni
ekkert annað en gamaldags þjóð-
legur fróðleikur. Mér skilst að ein-
sögumenn hafni þessari skoðun, en
ég hef hvergi rekist á að þeir hafi
hrakið hana. Án þess að ég geri
kröfu um að teljast sérfróður um
einsögu held ég að eina haldbæra
leiðin til þess að greina hana frá
þjóðlegum fróðleik sé sú sem Sig-
urður Gylfi lokar með einvæðing-
arkenningu sinni, að segja að ein-
sagan varpi með einstökum sögum
sínum ljósi á gerð samfélags. Þegar
Gísli Konráðsson byrjaði að skrifa
sagnaþætti, á fyrri hluta 19. aldar,
hefur hann sjálfsagt ekki haft neina
vitund um að samfélagið sem sögu-
hetjur hans og hann sjálfur lifðu í
væri á leiðinni að breytast gagn-
gert. Þess vegna urðu sögur hans
og þeirra sem fóru í sama farið
sögur af einstaklingum í samfélagi,
ekki af samfélagi. Til þess að greina
sig frá þessu viðhorfi þurfa ein-
sögumenn á að halda hugmynd um
frjóa samfélagslega alhæfingu af
einsögum sínum – og einmitt alhæf-
ingu um nývæðingu þótt það skipti
kannski ekki máli hér. Af þessum
ástæðum held ég að einvæðing-
arkenning Sigurðar Gylfa sé hættu-
leg blindgata á ferli einsögu-
hugmyndarinnar [...]
Það er aðeins sú krafa Sigurðar
Gylfa að einsagan einoki sagnfræð-
ina sem mér líkar ekki, og mér væri
nokkuð sama í nafni hvers konar
söguritunar slíkrar einokunar væri
krafist. Í lok greinar sinnar í Sögu
(bls. 49) spyr hann hvort ekki sé
kominn tími til „að „íslenska sögu-
stofnunin“ geri grein fyrir áherslum
sínum og röksemdafærslum, haldi í
það minnsta fram einhverju sjón-
armiði í stað þess að líta á fagið
sem „bland í poka“?“ Ég undrast að
lesa svona gegn-sovéskt sjónarmið
boðað á 21. öld. Mér finnst það
einmitt styrkur okkar, íslenskra sögu-
iðnaðarmanna, hve ólík við erum
og með margvíslegan fræðilegan
bakgrunn. Ég hef engan áhuga á
að sagan sé í poka, en endilega á
hún að vera bland.
Gunnar Karlsson
Saga
Morgunblaðið/Árni Torfason
Gægst um öxl.
EINSAGAN
BLINDGATA
IHöfundurinn býr í næsta húsi. Ég hef þekkt hannfrá því við vorum guttar. Strax á unglingsaldri
var hann kominn með skáldagrillur. En ég veit
hvert er upphaf alls hans skáldskapar. Það liggur í
sjúklegum lygum hans. Ég man sérstaklega eftir því
þegar hann laug því að pabbi hans væri úlfabani.
Lýsingin var hetjuleg. En þegar við strákarnir í
hverfinu mættum til hetjunnar fullir lotningar að
fá söguna frá fyrstu hendi komum við að tómum
kofunum. Ég man að höfundurinn varð náfölur
þar sem hann stóð afhjúpaður við hlið föður síns í
dyragættinni. Hann hvarf síðan af vettvangi.
IIVið höfundurinn búum í óþægilegri nálægð hvorvið annan. Ég kemst varla hjá því að fylgjast
með honum. Ég veit eiginlega allt um hann. Skrif-
borðið stendur undir austurveggnum vegna þess að
hann vinnur ætíð á morgnana. Sólin skín í gegn-
um suðurgluggann á vesturvegginn og er rétt kom-
in yfir hálfan norðurvegginn þegar hann stendur
upp frá skrifborðinu og leggst til svefns í fáeina
klukkutíma. Yfir skrifborðinu á austurveggnum
hangir stór svarthvít ljósmynd af mannseyra. Hann
situr á grænum stól úr plasti með engum örmum og
engu baki. Ekkert ljós er í herberginu, sennilega til
þess hann skrifi ekki í myrkri. Fyrir aftan hann
stendur myndbandsupptökuvél á þrífæti. Hún er í
gangi meðan hann skrifar. Hann klæðist ætíð
gráum jakka og á höfðinu hefur hann svartan,
barðastóran hatt. Jakkinn virðst vera frá D&G og
hatturinn er keyptur á stúdentaferðalagi í París.
Þegar hann vaknar seinnipartinn eftir lúrinn horf-
ir hann á upptöku morgunsins af sjálfum sér. Bak-
svipurinn er eins og af einhverjum öðrum. Grái
jakkinn gerir hann herðabreiðan og hatturinn
virðulegan. Hann er sjálfsagt innblásinn af mynd-
inni þegar hann sest niður aftur við borðið með
tölvuna undir fingrunum og mynd af eyra fyrir aug-
unum.
IIIHöfundurinn hefur alltaf verið hégómafullur.Nú hefur hann látið draga sig í mannlífsviðtal.
Það birtist mynd af honum uppi í rúmi. Samkvæmt
Feng Shui fræðunum hefur höfundurinn stillt tví-
breiðu rúminu upp gegnt svefnherbergisdyrunum
sem eiga alltaf að vera opnar; með því móti flæða
orkustraumarnir í gegnum líkama hans meðan
hann sefur og óþörf spenna hleðst ekki upp. Her-
bergið er málað grátt eins og öll önnur herbergi
íbúðarinnar og inni í því er ekkert nema rúmið og
stór ljósmynd af mannsaugum sem hangir á vest-
urveggnum. Rúmið er tvíbreitt vegna þess að höf-
undurinn þarf stundum félagsskap. (Starf hans er
ákaflega einmanalegt eins og hann hefur útskýrt í
mörgum viðtölum.) En mannsaugun veita honum
huggun þess á milli, þau næra einkalífið sem er
tómt hjá mönnum sem helga sig listinni, eins og
hann segir. Augun láta honum líða líkt og hann
eigi sér raunverulegt einkalíf, eftirsóknarvert
einkalíf, einkalíf sem aðrir vilja fræðast um, einka-
líf sem hann verður að opinbera. Hann sefur iðu-
lega vel enda með ekkert á samviskunni svo hann
viti.
IV Ég sá höfundinn í morgun. Hann stóð við úti-dyrnar og barði með priki í teppi. Hann var
umlukinn rykmóðu svo það rétt glitti í andlitið.
Sennilega hefur hann ekki þekkt mig í gegnum ský-
ið því hann svaraði ekki kveðju minni fyrr en ég
teygði mig í gegnum mistrið og potaði með löngu-
töng í öxl hans. Hann leit upp en gaf varla frá sér
hljóð. Hann virtist mjög hugsi. Þegar ég spurði
hann um bókina hristi hann höfuðið og hélt áfram
að berja í táknateppið þannig að mökkurinn stóð
upp af því og blindaði alla sýn.
NEÐANMÁLS