Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 2003
Á
rið 1703 var lokið við töku
fyrsta heildarmanntals hér
á landi. Þetta manntal á því
stórafmæli um þessar
mundir. Á því skal vakin at-
hygli enda er um einstæða
heimild að ræða. Manntalið
1703, eins og það er jafnan
kallað, er elsta varðveitta manntal í heimi sem
nær til allra íbúa í heilu landi þar sem getið er
heimilis, nafns, aldurs og stöðu eða atvinnu allra
íbúanna.
Það manntal sem kemst næst því íslenska var
tekið árið 1666 í Nýja Frakklandi í Kanada. Það
manntal taldi þó aðeins franska íbúa nýlend-
unnar en þeir voru þá 3.200 að tölu. Frá þessum
árum og fram um 1700 eru til talningar á fólki í
Noregi og Englandi. Þær voru ekki eins ná-
kvæmar og náðu ekki til allra. Árið 1719 var
tekið heildarmanntal í Prússlandi og er það
fyrsta heildarmanntal á meginlandi Evrópu.
Fyrir daga manntala hafði tíðkast víða um heim
að telja skattgreiðendur og vopnfæra menn.
Svipað þekktist hér á landi löngu áður en mann-
talið 1703 var tekið. Gissur Ísleifsson Skálholts-
biskup mun hafa látið telja skattbændur um
1100. Önnur slík talning fór fram 1311. Engar
talningarskýrslur hafa varðveist en til eru frá-
sagnir af þessum talningum. Þá má nefna skrá
yfir skattgreiðendur frá árinu 1681 þegar lagð-
ur var á aukaskattur á Íslendinga vegna stríðs
Dana og Svía.
Ákvörðun um töku manntalsins má rekja til
slæms efnahagsástands á Íslandi á 17. öld og
stöðugra harðinda í lok aldarinnar. Það var þó
ekki bara slæmt árferði með erfiðleikum til
lands og sjávar sem skóp hið bága ástand.
Breytt skipulag einokunarverslunarinnar á síð-
asta fjórðungi 17. aldar hafði hér mikið að segja.
Þar má einkum nefna skiptingu landsins í versl-
unarsvæði með boði og bönnum og ströngum
refsingum ef brotin voru.
Íslendingar kvörtuðu undan þessu ástandi
við yfirvöld í Kaupmannahöfn og óskuðu þess
að fá að senda fulltrúa sinn á fund konungs. Sú
beiðni var samþykkt og það kom í hlut Lauritz
Gottrups lögmanns að ganga fyrir konung og
skýra stöðu mála á Íslandi. Í kjölfarið skipaði
konungur jarðabókarnefndina svokölluðu en í
henni voru þeir Árni Magnússon skjalavörður
og prófessor í Kaupmannahöfn og Páll Vídalín
varalögmaður. Hlutverk nefndarinnar var
margþætt en mestur starfi þeirra félaga var
heildarúttekt á efnalegum aðstæðum Íslend-
inga og fólst í því að telja fólk og fé og semja ná-
kvæmar lýsingar á öllum bújörðum á landinu.
Manntalið var tekið árin 1702 til 1703, kvikfjár-
talið sumarið 1703 og jarðabókin var í smíðum
1702 til 1714, enda mikið verk. Þessar heimildir
eru varðveittar í Þjóðskjalasafni Íslands. Mann-
talið er að fullu varðveitt. Í kvikfjártalið vantar
nokkuð og Múla- og Skaftafellssýslur vantar í
jarðabókarverkið. Líklega hefur sá hluti jarða-
bókarinnar farið í brunanum mikla í Kaup-
mannahöfn árið 1728. Þrátt fyrir að örlítið vanti
á að þessar heimildir séu að fullu varðveittar er
hér engu að síður um að ræða einstæðar heim-
ildir um íslenskt þjóðfélag á öndverðri 18. öld.
Líklega getur engin önnur þjóð státað af sam-
bærilegum heimildum. Bæði manntalið og
jarðabókin voru gefnar út á prent á fyrri hluta
síðustu aldar.
Fyrirmæli um manntal
Erindisbréf konungs til Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns frá 22. maí 1702 felur í sér mörg
fyrirmæli og er alls í 30 liðum. Áttunda greinin
kveður á um töku manntalsins. Hún hljóðar svo:
Skal de ved Sysselmændene, hver i sit Syssel,
item Præsterne, hver i sit Sogn, lade forfatte et
rigtig Mandtal over alle Familier i Landet, og
derudi specificere Husbond og Hustru, Börn og
Tyende, item et Mandtal over indensogns Betl-
ere, saavel som over de andre omstrippende
Betlere, saavidt mueligt, eftersom der ere Kla-
gemaal indkommene, at Landet til dets store
Besvær dermed skal være opfyldt, ved dets An-
ledning de ogsaa med Flid skal efterforske, om
ikke deris Ladhed mere end Mangel af Arbeid
dertil Aarsag er, og paa hvad Maade de bedst
kunde sættis udi Arbeid, hvorved de kunde for-
tjene deris Föde, foruden at besværge Almuen
med deris Betleri. (Lovsamling I, bls. 586–87.)
Viðhorf yfirvaldanna til flökkufólks í niður-
lagi greinarinnar eru eftirtektarverð og eins
spurningin um hvort leti eða atvinnuleysi ráði
þar för. Fyrirmælin um manntalstökuna eru
annars mjög almenn og því þurftu Árni og Páll
að taka afstöðu til margra álitamála þegar þeir
skipulögðu framkvæmdina og rituðu fyrirmæli
til þeirra sem sjá skyldu um sjálfa talninguna.
Það má því eigna þeim heiðurinn af því hversu
vel tókst til um framkvæmdina og þakka þeim
hversu nákvæmlega fólk var skráð sbr. það sem
segir hér í upphafi.
Skipulag og framkvæmd
manntalsins 1703
Í október 1702 sendu Árni og Páll bréf til
allra sýslumanna þar sem gefin eru nákvæm
fyrirmæli um töku manntalsins. Sýslumenn létu
fyrirmæli nefndarmanna ganga áfram til
hreppstjóra sem sáu um töku manntalsins. Á
þessum tíma voru hrepparnir 163 og venjulega
voru 3–5 hreppstjórar í hverjum hreppi. Rétt er
að vekja athygli á því að það voru hreppstjórar
sem tóku manntalið en ekki prestar eins og
mælt var fyrir um í bréfi konungs. Það hefur
legið beinast við að nota hið veraldlega stjórn-
kerfi til verksins.
Það var sem sagt í höndum sýslumanna og
hreppstjóra að annast talningu landsmanna.
Manntalið skiptist því eftir sýslum og hreppum
innan hverrar sýslu. Fólk er svo skráð eftir
heimilum á bæjum og hjáleigum innan hvers
hrepps. Manntal hvers hrepps hefst á því að
nafn hrepps eða sveitar er skráð. Því næst er
hver bær nefndur og undir nafni hans eru rituð
nöfn alls heimilisfólks. Fyrst er bóndi nefndur,
síðan húsfreyja og þeirra börn. Því næst aðrir
fullorðnir ásamt börnum. Sveitarómagar eru
síðast taldir. Þeir sem tilfallandi voru til staðar
á bæ vegna heimsóknar eða tímabundinnar
vinnu skyldu ekki skrást í þeim hreppi heldur
þar sem þeir áttu heima. Í lok manntalslista
hvers hrepps eru svo skráðir þurfalingar eða
ómagar hreppsins þar sem þeir dvöldu á langa-
föstunni. Loks skyldi gera sérstaka skrá yfir
alla utansveitarhúsgangsmenn og þeir taldir
þar sem þeir gistu nóttina fyrir páska árið 1703.
Manntalið fór fram frá desember 1702 til júní
1703, en á flestum stöðum í mars og apríl árið
1703. Sums staðar virðist sem hreppstjórarnir
hafi farið um hreppinn og skrifað fólkið á hverj-
um bæ en annars staðar hafa þeir stefnt mönn-
um til sín og skráð heimilisfólk eftir frásögn
þeirra. Vegna þess að manntalið var ekki alls
staðar tekið á sama tíma orsakaði það allmargar
tví- eða fleirtalningar, einkum á ómögum og ut-
ansveitarfólki. Flest slík tilvik má finna og leið-
rétta talninguna sem þessum oftalningum nem-
ur.
Ekki voru búin til prentuð eyðublöð að nota
við skráninguna eins og síðar varð og því eru
upplýsingarnar með mismunandi sniði. Mann-
talið er varðveitt úr öllum hreppum landsins. Í
mörgum tilvikum eru skýrslur hreppstjóranna
varðveittar og eru þær oft nokkrar síður í smáu
broti, þétt skrifaðar og stundum með bundnu
letri og skammstöfunum. Í öðrum tilvikum eru
manntalsskýrslurnar varðveittar í afskrift
sýslumanns.
Manntalinu var skilað til Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns á Alþingi í júní 1703. Hvenær
það var svo sent til Kaupmannahafnar er óvíst.
Væntanlega hafa Árni og Páll tekið manntals-
skýrslurnar til athugunar og talið úr þeim með
einhverjum hætti. Í Kaupmannahöfn virðist það
svo hafa legið óhreyft í áratugi eða þar til Skúli
Magnússon landfógeti vann úr því fyrir jarða-
bók sína árin 1777–78. Manntalsskýrslurnar
voru fluttar til Íslands árið 1921.
Ljóst er að manntalið þótti sérstakt og vakti
athygli alþýðu. Og geta annálar þess að sumir
hafi nefnt veturinn 1702–1703 manntalsvetur.
Jón Ólafsson nefnir það til dæmis í Grímsstaða-
annál en segir auk þess: „Þá var pappír dýr í
sveitum víða, er öllu þessu var aflokið.“ (Ann-
álar III, bls. 522–523.) Þessi pappírsnotkun var
að vísu ekki mikil miðað við það sem nú tíðkast.
Manntalið er t.d. ekki nema um 1700 síður.
Hvað var skráð?
Eins og áður segir er heimilisfang flestra
skráð, þ.e.a.s. sýsla, hreppur og nafn býlis. Allir
voru svo skráðir með nafni, aldri og stöðu eða
atvinnu. Þá kemur hjúskaparstaða og skyldleiki
fram. Hjón eru tilgreind og tilgreint þegar
heimilismaður er þeirra barn. Auk þess er oft
getið um annan skyldleika. Og oft fylgja ein-
kunnarorð eða ummæli sem lýsa fólki eða for-
dómum skrifarans. Á Snæfellsnesi má finna 45
ára gamlan mann sem sagður er „lausingi og
prakkari“. Þar eru ummæli eins og „latur og
þjófgefinn“ og „óhaldandi fyrir óknyttum“ er
skrifað um 28 ára konu þar umslóðir. Flestir fá
engar slíkar umsagnir, eru bændur, búðamenn,
eiginkonur, börn, vinnumenn og vinnukonur.
Manntalsskýrslur í Þingeyjarsýslum eru
óvenjulegar fyrir þær sakir að skrásetjarar þar
skráðu allir sem einn athugasemd um heilsufar
íbúanna. Þannig var lagt mat á heilsufar 98%
Þingeyinga. Eiginleg læknisskoðun lá hér auð-
vitað ekki að baki og líklega var heilsufarið oft-
ast metið af einstaklingunum sjálfum. Heilsu-
farsgreiningin var einkum „heill“ eða „vanheill“
eða „heil“ og „vanheil“. Karlar voru í þessu
fyrsta heilsufarsmati í Þingeyjarsýslum örlítið
heilsubetri en konur, 69% þeirra voru sagðir
heilir en 63% kvenna.
Útgáfa manntalsins 1703
og talning fólks
Hagstofa Íslands gaf manntalið 1703 út á ár-
unum 1924–1947. Þorsteinn Þorsteinsson hag-
stofustjóri hafði veg og vanda af þeirri vinnu. Þá
var gerð skrá yfir þá sem fundust á fleiri en ein-
um stað í manntalinu. Eru það um 500 manns.
Rúmlega þriðjungur þeirra eru sveitarómagar í
tveimur hreppum, Kleifarhreppi í Skaftafells-
sýslu og Stokkseyrarhreppi, sem taldir eru
bæði á bæjunum þar sem þeir dvöldu og auk
þess í sérstakri skrá aftan við hreppinn.
Að frádregnum þessum tví- og fleirtalningum
reyndist mannfjöldinn á Íslandi árið 1703 vera
50.358 manns. Þar af karlar 22.867 og konur
27.491. Eftir landshlutum er skiptingin þessi:
Sunnlendingafjórðungur 15.564, Vestfirðinga-
fjórðungur 17.831, Norðlendingafjórðungur
11.777 og Austfirðingafjórðungur 5.186.
Týndur miði og leiðrétt fólkstala
Árið 1964 fannst í Þjóðskjalasafni miði með
níu nafngreindum einstaklingum úr Trékyllis-
vík árið 1703 og tveimur ónafngreindum börn-
um. Þessi miði fannst í kvikfjártalinu frá sama
ári en enginn vafi er á því að hann tilheyrir
manntalinu 1703. Meðal þeirra sem þar eru
nefndir er kona og tvö börn hennar sem þegar
eru skrá í manntalinu á öðrum stað og eru því
tvítalin. Við þetta eykst heildarfólksfjöldi árið
1703 um átta manns eftir því sem næst verður
komist. Hin opinbera tala gæti því verið 50.366.
Þessar upplýsingar virðast ekki hafa orðið op-
inberar þegar seðillinn fannst og því fer ágæt-
lega á því að þær birtist nú fyrir sjónum al-
mennings á þessu afmælisári manntalsins.
Sýning
Til að minnast þeirra tímamóta sem mann-
talið í raun var þegar það var tekið og halda upp
á varðveislu þess til okkar daga, í þrjú hundruð
ár, hefur Þjóðskjalasafn sett á fót sýningu á
frumskjölum manntalsins. Sýningin er í skrif-
stofubyggingu safnsins á Laugavegi 162. Sýn-
ingin er opin virka daga frá kl. 9–16. Henni lýk-
ur 14. nóvember. Þá hafa Hagstofan og
Þjóðskjalasafn í félagi við Sagnfræðingafélag
Íslands og Sagnfræðistofnun Háskóla Íslands
undirbúið þing af þessu tilefni. Þingið verður 15.
nóvember kl. 13-17 í húsakynnum Hagstofu Ís-
lands.
Helstu heimildir:
Óprentaðar: Þjóðskjalasafn Íslands. Skjalasafn rentu-
kammers. II 1–2. Manntalið 1703.
Prentaðar: Annálar 1400–1800. III, Reykjavík 1933–37.
Einar Laxness, Íslandssaga II, Reykjavík 1995.
Lovsamling for Island I, Kjöbenhavn 1853.
Manntal á Íslandi árið 1703. Útgefið af Hagstofu Íslands.
Reykjavík 1924–1947. Formáli eftir Þorstein Þorsteins-
son.
ÞRJÚ HUNDRUÐ ÁRA MANNTAL
Ráðstefna um manntalið 1703 verður haldin í húsa-
kynnum Hagstofu Íslands kl. 13 í dag og Þjóðskjala-
safnið hefur sett á fót sýningu á frumskjölum mann-
talsins. Hér er fjallað um aðdraganda og efni þess.
Hér er fyrsta síða manntalsskrárinnar yfir Snæfellsnessýslu: „Fólks Registur yfer alla Snæfells-
nes Syslu Anno 1703. Fyrst yfir Skoogarstrandar sveit samanteked j Martio.“
Höfundur er sviðstjóri upplýsinga- og
útgáfusviðs Þjóðskjalasafns.
E F T I R E I R Í K G .
G U Ð M U N D S S O N