Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 2003
É
g veit ekki hvað kalla skal þessi
verk á íslensku. Kannski Hljóm-
leika-stór-tvenndir? Eða
Hljómleika-stór-tvíeyki? Þessi
titill heillaði mig, en hann kem-
ur fyrir á 19. öld, í þýsku róm-
antíkinni, hjá Carl Maria von
Weber, og eflaust fleiri meist-
urum. En ég held að þetta hafi verið róman-
tískar hugleiðingar, ekki endilega í sónötu-
formi, þar sem mikið reyndi á leiksnilld
flytjenda og bæði hljóðfærin voru nokkurn
veginn jafnrétthá.
Fyrsta verkið hét Grand Duo Concertante I,
og svo kom undirtitillinn Handanheimar. Það
var samið árið 1991, fyrir flautuleikarana Guð-
rúnu Birgisdóttur og eiginmann hennar Marti-
al Nardeau.
Handanheimar er hugtak úr samtímaheim-
speki, frá sjálfum Wittgenstein að ég ætla, og
er þýðing úr enskunni: „another possible
world“. Það segir okkur að þegar komið er að
endamörkum allrar rökvísi, og haldið áfram
þar sem henni sleppir, gæti kannski annar
heimur tekið við, eitthvað sem kalla mætti
handanheim, og væri sá heimur annaðhvort
fyrir utan raunveruleikann eða inni í okkur
sjálfum. En um þetta getum við ekki fullyrt
neitt með vissu. Vera kann að þessi skilgrein-
ing sé röng og fávísleg. Það verður þá að hafa
það.
En þessi músík reynir að lýsa handanheim-
um eins og ég skil þá. Ég reyndi að búa til mús-
ík sem lýsir því sem er utan við skilning minn
eða innan í honum.
Það eru mikil forréttindi að vinna með snill-
ingum á borð við Guðrúnu og Martial. Þau fött-
uðu verkið eins og skot, og hafa leikið það
mörgum sinnum.
Handanheimar hefjast á flautustríði: eins
hratt og unnt er, mjög sterkt. Þennan kafla
kölluðum við í spaugi „ástir samlyndra hjóna“
með tilvísum í samnefnda snilldarbók Guð-
bergs Bergssonar. En þetta var bara saklaust
grín. Þegar ég lít á nóturnar sé ég ferunda-
hjakk, ósamstæða rýþma og samstiga hreyf-
ingu flautnanna.
Svo grípa söngraddir skyndilega inn í at-
burðarásina. Ég hljóðritaði alls kyns raddir í
stúdíói Didda fiðlu í gamla Ísbirninum úti á Sel-
tjarnarnesi. Kannski átti þetta að vera söngur
uxans og asnans í fjárhúsinu eða hljóð úr hin-
um margraddaða barka einhyrningsins í
kynjaskógi ástarinnar.
Fyrst komu þrjár söngkonur: Margrét
Pálmadóttir, Jóhanna Þórhallsdóttir og Jó-
hanna Linnet. Þær fóru á kostum, létu röddina
tjútta í tónum og hljóðum, skelltu í góm og
frömdu alls konar lófaspil í ímynduðum dans-
takti. Söngur þeirra var sírenusöngur og hann
var stórhættulegur að sögn Hómers gamla í
Ódysseifskviðu. Raunar gerði Debussy ægi-
fagran sírenusöng í Noktúrnum sínum, sem
var saminn undir sterkum áhrifum frá atriði
Blómastúlknanna í Parsifal eftir Wagner. En
nóg um það: þeir góðu stela frá þeim góðu en
þeir vondu frá þeim vondu, segir norska tón-
skáldið Arne Nordheim.
Þá komu leikskólabörn á Nesinu með fóstr-
um sínum. Af minnisblaði, sem dagsett er hinn
4. janúar 1991, sé ég að krökkunum er boðið
upp á appelsínudjús og súkkulaðikex. Eftirfar-
andi hljóð vil ég að krakkarnir fremji: hlátra-
sköll, grátur, aðvörunaróp, eftirhermur og
margt fleira. Einnig að þau snarstefji laghend-
ingar og syngi, ein eða saman, lög sem þau
kunni – líka mismunandi lög á sama tíma. Einn-
ig eru fóstrurnar beðnar að koma með hug-
myndir.
Allt gekk þetta stórvel. Alls konar hljóðefni
voru fest á band, eins og það var kallað þá,
hljóðunum breytt og blandað saman, með
þeirri stúdíótækni sem þá stóð til
boða. Síðan voru hljóðin klippt og
snurfusuð og þeim raðað niður.
Þau mynda mótvægi við flautuspil-
ið, trufla það, útskýra það og varpa á
það nýju ljósi. Stundum eru hljóðin,
sem nú eru flutt af geisladiski, nokk-
uð hrá eða óunnin. Notuð eins og þau
koma fyrir af skepnunni.
Þetta er eins og að falbjóða mol-
dugar kartöflur, sem eru ekkert verri
en þær sem hafa verið pússaðar.
Og flauturnar gera kostulegar at-
hugasemdir við þennan þrísöng
kvennanna, sem ætti að vera úr óp-
eru, en sú ópera er ekki til og verður
sennilega aldrei til.
Þriðji hlutinn er framhald kynja-
söngsins. Tónlistin verður sífellt
sundurlausari og eins og biluð vél
sem smám saman hættir að ganga;
vél sem étur sjálfa sig upp.
Og í lokahlutanum er geisladisk-
urinn þagnaður, flauturnar tvær eft-
ir. Þær spila óháð hvor annarri enda-
lausan, fingerðan söng, sem merkir
allt og ekkert. Þannig hverfur verkið
inn í svarthol tímans: ekkert er eftir.
Grand Duo II var samið 1993 fyrir
flautuleikarann Kolbein Bjarnason
og klarinettuleikarann Guðna Franz-
son. Það ber undirtitilinn Schumann
ist der Dichter eða Schumann er
skáldið. Hér er vísað í verk eftir
franska tónskáldið Pierre Boulez
sem gerði verkið Cummings ist der
Dichter og er við ljóð bandaríska
góðskáldsins e e cummings, sem not-
aði hvorki punkta, kommur né upp-
hafsstafi að ég held. En annars er allt
þetta sótt til Roberts Schumanns:
hann samdi þátt í Kinderszenen eða
Barnalögum þar sem lokaþátturinn heitir
þessu margræða nafni: Skáldið talar. Og skáld-
ið er auðvitað höfundurinn sjálfur, Schumann.
Slíkir hugleiðslu- eða íhugunarþættir koma
fyrir í fleiri verkum Schumanns. Þegar skáldið
hefur lokið við að segja söguna lítur það til
baka og rifjar upp allt það sem sagt var, og það
sem sagt var ekki. Minningar eru hinn eini
sanni raunveruleiki.
Ég hef einhverra hluta vegna haft mikinn
áhuga á verkum Schumanns. Mér finnst hann
hafa verið misskilinn. Verk hans eru misjöfn að
gæðum. Það er sannleikskorn í þeirri gömlu
fullyrðingu að hann hafi byrjað sem séní en
endað sem talent. Og þó. Mér finnst sinfóníur
hans stórkostlegar, og sumt í kammermúsík-
inni er meðal þess fallegasta sem gert hefur
verið, fiðlukonsertinn er meistaraverk, alla
vegana annar þátturinn, og Morgunsöngvarnir
fyrir píanó er einstakt plagg. Ég held að það
hafi verið seinasta verkið sem hann lauk við áð-
ur en hann fór á geðsjúkrahúsið.
Fyrsti hlutinn heitir Fantasiestücke og
samdi Schumann nokkur píanólög með því
nafni. Þar er að finna eitt fínasta tónverk hans,
Warum eða Af hverju. Schumann var ekki són-
ötuskáld eins og Beethoven, heldur fantasíu-
og draumóraskáld. Þessi tónlist eru órar mínir
og hugsýnir, tónsmíðaaðferðin er engin,
kannski bara ósjálfráð skrift.
Annar þáttur heitir Skáldið talar. Sá hluti er
framhald af fyrsta hluta Handanheima. Þannig
fléttast verkin saman. Á geisladisknum er spil-
að sama efni og notað var í Handanheimum. Ég
bætti varla nokkru við; þó einhverju smávegis,
að mig minnir. Þetta er einhvers konar nagla-
súpa söngkvenna- og barnsraddanna, sem er
elduð upp á nýtt og bætt í hana einhverju nýju
kryddi. Hljóðin eru þau hin sömu og áður, að-
eins meira unnin og umbreytt, eiginlega endur-
unnin líkt og gamall pappír.
Þriðji þáttur nefnist Kinderszenen og
Träumerei 1–5. Barnalög Schumanns eru eng-
in barnalög: þau eru ekki fyrir börn heldur um
börn. Schumann og Clara kona hans áttu átta
börn að ég held. Þessi einföldu lög eru mjög
vandmeðfarin og þarf snillinga á borð við
Horowitz til að leika þau. Perlan í þessum bálki
er draumljóðið Hugsýnir. Ég reyndi að búa til
barnslega – ekki barnalega – músík.
Lokahlutinn heitir Adagio. Flytjendur leika
óháð hvor öðrum eins og í Handanheimum;
þeir leika ekki saman, aðeins á sama tíma. Og
þeir vekja upp Schumann. Adagíóið úr A-dúr-
kvartettinum, einhver dásamlegasti kafli sem
hefur verið saminn, heyrist undurveikt ein-
hvers staðar lengst út úr geimnum og þar með
lýkur verkinu. Þetta er óhöndlanleg músík af
því að hún er svo veik.
Þetta var í fyrsta sinn sem ég notaði beina
tilvitnum í tónlist. Og hef gert það tvisvar síð-
an, vitnaði þá í Wagner og Brahms. Annars hef
ég látið mér nægja að semja sjálfur í stíl ann-
arra ef svo bar undir. En hvað er stíll? Neyslu-
vani, segir Adorno!
Ég skrifaði í tónleikaskrá, þegar verkið var
frumflutt 14. febrúar 1993, orð sem í dag eru
mér framandi. Ég læt þau samt flakka: „Grand
duo concertente segir sögu, leiðir okkur inn í
heim frásagnartónlistar. Þetta er kannski
ímyndað leikrit, ópera eða ballett.
Illa upplýstir gagnrýnendur munu ekki finna
neina úrvinnslu hugmynda. Á tónbandinu er
ekki raftónlist, heldur tilbúningur eða reddí-
meid. Frásögn flautu og klarinetts er stillt upp
við bakgrunn sem kastar nýju ljósi á frásögn
spilaranna, setur það efni í óvænt samhengi
þegar best lætur. Ekki er reynt að magna upp
spennu eða forma frásögnina. Efnið spýtist
mestan part eins og út úr bilaðri tölvu. Þetta er
því raunsæistónlist, því tölvur eru næstum allt-
af bilaðar – okkur bara ekki alltaf sagt frá því.
Verkið fjallar meðal annars um hugarheim
Schumanns, en hann er mér alltaf hugstæður,
og heiti þáttanna gefur það til kynna. Ég þakka
Kolbeini Bjarnasyni og Guðna Franzsyni frá-
bæra samvinnu.“
Grand Duo Concertante III heitir Portes ou-
vertes eða Opnar dyr og er samið fyrir flautu
og selló árið 1995. Undirtitilinn er að finna í
kvæðabálkinum Útlegð eftir franska skáldið
Saint-John Perse, sem til er á íslensku, í snilld-
arþýðingu Sigfúsar Daðasonar, og er verkið til-
einkað honum.
Ég hef valið hendingar úr þessu mikla ljóði
til að gefa þáttunum nöfn:
… Þar sem liðu segl í fullu tré, þaðan ber rekald, sem er
mýkra en draumur fiðlusmiðs …
… Ævinlega var þessu glymur, ævinlega þessi ljómi …
… Og snögglega eru mér allir hlutir afl og nálægð, þar
rýkur ennþá af stefi einskis …
… Er ég hingað kominn, fenginn aftur bernskuströnd
minni … Engin saga nema af sálinni, engin sæla nema í
sálinni.
Þessir fjórir þættir eru leiknir án afláts. Og
enn heyrast sömu raddirnar og í fyrri dúóun-
um, en torkennilegri en fyrr og við hafa bæst
flautu- og sellótónar með svartholsbergmáli.
Börnin eru orðin gömul, þreytt, farlama –
kannski dáin, og söngkonurnar eru fyrir löngu
orðnar vitlausar. Hljóðin eru farin að mygla.
Í þriðja þættinum – um stef einskis – ber
nokkuð á síendurtekningum, sem kallaðar voru
mínímalismi í gamla daga. Einkum voru það
Ameríkanar eins og Phil Glass og Steve Reich,
sem stunduðu vélræna endurtekningu smáefn-
is, einhvers konar síbylju þríhljómanna. Þetta
átti að vera andóf við svokallaðan módernisma.
Margt var lapþunnt samið í atónalbaslinu, en
ekki batnaði bullið við að vera sett fram í C-dúr
og kallað póstmódernismi.
En fyrir mér var endurtekningin
seiðandi; afbrigði af galdri. Rímna-
stemman hefur ekki áhrif fyrr en búið
er að endurtaka hana þúsund sinnum,
kveða hana tímunum saman. Þess
vegna eru rímurmar svona langar.
Þeir sem hafa dansað færeyskan dans
hafa fundið í kroppnum á sér mátt
endurtekningarinnar. Endurtekning
diskósins er vélræn. Fólkið syngur
ekki sjálft, heldur er það af græjunum,
sem eru stilltar í botn.
Rímnalagaútsetningar finnst mér
oftast misheppnaðar, því seiðmáttur
endurtekningarinnar er ekki hafður
með. Þjóðlagið er í sjálfu sér ekkert
merkilegt; það er endurtekningin sem
gerði það merkilegt.
Tónsmíðaaðferðin er engin, ekkert
er fyrirfram ákveðið. Það er ekki unn-
ið úr neinu. Aðeins impróvíserað,
spunnið eða snarstefjað. Algjörlega
treyst á innblásturinn.
Ég hef aldrei trúað þeim sem segja
að listin sá mestmegnis vinna að smá-
vegis innblástur. Sumir sögðu að hlut-
fallið væri 90% á móti 10%.
Þetta er allavega ekki svona hjá
mér. En ég spinn vonandi öðruvísi en
aðrir.
Grand Duo Concertante IV verður
ekki flutt í þetta sinn. Það var samið
fyrir tvær flautur eins og fyrsta dúóið:
fyrir venjulega vestræna flautu og
hina japönsku sakuhachi-flautu. Og
sakuhachi-snillingurinn Teruhisa
Fukuda býr í Tókýó. Hann frumflutti
verkið ásamt Kolbeini Bjarnasyni árið
2001. Undirtitillinn er sóttur til
Goethes. Í ljóðabók hans West-östlich-
er Divan er þessa ljóðlínu að finna:
Dämmerung senkte sich von oben
Schon ist alle Nähe fern …
„Rökkrið hneig og nú er nándin fjarlæg,“
mætti þýða þetta á íslensku en nær þó ekki
nema broti af fegurð setningarinnar á þýsku.
Ég kannast við þetta: haustkvöld, og í húminu
breytist nálægðin í fjarlægð. Einhvern veginn
minnir þetta á kínverska mynd. Gamla leynd-
arráðið, Goethe, var ótrúlega næmur á margt
og skáld gott, þótt sumir segðu að hann hefði
verið höfðingjasleikja og strefari. Það er skilj-
anlegt að mörg góð tónskáld gerðu fín sönglög
við kvæði hans.
Enn er tónbandið haft með; sama efni og áð-
ur. Enn er það lagað að þörfum (eða óþörfum)
nýs verks; gefinn nýr blær, litur og áferð.
Klippt er niður í búta, skeytt saman á ný; búnar
til fleiri rásir og alltaf verður hið upprunalega
efni framandlegra: raddir barna og söng-
kvenna ásamt flautu- og sellóbergmáli. Ungt
tónskáld, Haraldur V. Sveinbjörnsson, var mér
til aðstoðar í prýðilegu hljóðveri Tónlistarskóla
Kópavogs, og var hann eins og hugur manns.
Og þá er komið að Grand Duo Concertante
V, sem er samið árið 2001.
Undirtitillinn er úr kvæði Einars Ben. Álf-
hamri. Lokaorð ljóðsins eru þessi:
… til vökunnar helkalda voðadraums.
Einar reynir að lýsa ástandinu milli svefns
og vöku, þar sem maður greinir ekki milli
draums og vöku eða raunveruleika. Og lífið er
kalt eins og dauðinn, háskalegur draumur.
Verkið er skrifað fyrir sópran- og barítón-
saxófón, snillingana Vigdísi Klöru Aradóttur
og Guido Baeumer. Þau eru tónlistarkennarar
á Dalvík, og frumfluttu verkið þar.
Og enn eru sömu hljóðin sem fyrr; niður-
soðnar hendingar úr fyrri dúóum. Ég bætti enn
við rásum til að gera hljóðmökkinn þykkari
þannig að frumefnin verði tæpast sundurgrein-
anleg. Og yfir það allt veina saxófónarnir í belg
og biðu, oft á ystu mörkum í hæð og dýpt.
Þetta er mengað verk. Það er ekki um meng-
un, það er sjálft mengað. Það er mikið um end-
urtekningar, líkt og í Opnum dyrum. En sí-
biljuendurtekningin er ekki alltaf eins; við
heyrum það sama, sem er ekki alltaf eins.
Ég býst við að ekki muni verða til fleiri
Grand Duo Concertante. Þó er aldrei að vita.
En nú sem stendur hef ég áhuga á öðrum hlut-
um: sinfóníugerð.
Mér finnst að þessi grand dúó séu engu lagi
lík í bókstaflegri merkingu. Þau áttu heldur
ekki að vera það. Mig minnir að mottóið að
grein Adornos Öldrun samtímatónlistar séu
þessi orð enska skáldsins Johns Keats: „Heard
melodies are sweet, but those unheard are
sweeter …“ eða nokkurn veginn svona á ís-
lensku: lög sem maður hefur heyrt eru fögur,
en þau óheyrðu eru fegurri.
HVORKI Í DÚR NÉ MOLL
Tónverkið Grand Duo
Concertante I–V eftir
ATLA HEIMI SVEINSSON
verður flutt í Borgar-
leikhúsinu í dag,
15. nóvember, kl. 15:15.
Tónskáldið segir
hér frá verkinu.
Nótnablað úr Grand Duo Concertante.