Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.2003, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 2003 13
Þ
AÐ var ekki bara vofa kommún-
ismans sem fór á stúfana á síðari
hluta nítjándu aldar. Þetta var
líka tími þjóðernisvakningar um
alla Evrópu sem snerti að sjálf-
sögðu allar þjóðir sem lutu er-
lendu valdi. Meðal þeirra þjóða
voru Ungverjar og rétt eins og
Íslendingar áttu þeir sína aldamótakynslóð
sem hélt þjóðerninu á lofti og ræktaði allt það
sem þjóðlegt gat talist. Í þeim hópi voru tvö
tónskáld á svipuðu reki, Béla Bartók og Zoltán
Kodály (borið fram Kodaj). Á Tónlistardögum
Dómkirkjunnar verður að þessu sinni flutt eitt
af helstu kirkjutónverkum þess síðarnefnda:
Missa brevis, hefðbundin messa fyrir orgel,
kór og einsöngvara.
Báðir eru þeir fæddir í ungverskum sveita-
þorpum, Bartók 1881 og Kodály ári síðar, og
drógu dám af uppruna sínum. Eftir tónlist-
arnám lögðu báðir fyrir sig þjóðlagasöfnun
sem var eins konar eldskírn allra tónskálda á
þessum árum. Þjóðlögin mörkuðu tónlistarfer-
il og tónsmíðar beggja en Kodály hélt tryggð
við þjóðlagaarfinn alla sína tíð. Raunar mark-
aði sá arfur allar hans tónsmíðar nema kannski
síst kirkjutónlistina þar sem hann var undir
greinilegum áhrifum evrópskra tónskálda.
Sjötíu ára ferill
Um Kodály hefur verið sagt að fáir lista-
menn 20. aldar hafi haft eins mikil áhrif á jafn-
mörgum sviðum og hann. Auk þess að safna
þjóðlögum og skrá þau gaf hann út mörg þjóð-
lagasöfn og skrifaði lærðar ritgerðir um tón-
listararf Ungverja. Hann kenndi við Tónlistar-
akademíuna í Búdapest frá 1907 og lagði
grunn að merkri stefnu í tónlistaruppeldi sem
hann bar gæfu til að hrinda í framkvæmd í
Ungverjalandi.
Þá er ótalið framlag hans til tónlistarinnar
sem slíkrar en leitun mun að tónskáldum sem
eiga sér lengri feril. Hann var byrjaður að
semja tónlist á barnsaldri og elstu ópusarnir í
safni hans eru frá árinu 1897 þegar hann var
fjórtán ára. Síðasta verkið sem hann sendi frá
sér er frá 1966 – ári áður en hann lést – svo fer-
illinn spannar rétt tæp sjötíu ár.
Tónlist hans er af ýmsum toga, allt frá
smæstu kammerverkum upp í óperur og verk
fyrir kór og hljómsveit. Mestu stórvirki hans
eru flest frá árunum milli stríða og þekktast er
eflaust svítan um Háry János sem upphaflega
var samin sem gamanópera og frumflutt árið
1926. Af öðrum þekktum verkum má nefna
hljómsveitarverk eða dansa sem kenndir eru
við Marosszék og Galanta og óratoríuna
Psalmus hungaricus en þau verk eru einnig
samin á þriðja áratug síðustu aldar.
In tempore belli
Verkið sem Dómkórinn flytur í Neskirkju
annan sunnudag er hins vegar samið á stríðs-
árunum. Kodály komst að sjálfsögðu ekki frek-
ar en aðrir menn í hans stöðu undan því að taka
afstöðu í helsta hildarleik síðustu aldar. Fram-
an af stríðsárunum starfaði hann við kennslu
og tónsmíðar en þegar djöfulgangur heimsins
jókst lagði hann sitt af mörkum til að forða
góðu fólki undan ofsóknum nasista.
Þar kom að honum var ekki lengur vært og
leitaði hann þá skjóls ásamt eiginkonu sinni í
kjallara klausturs í Búdapest. Þar leyndist
hann frá 1943 til stríðsloka og hélt áfram að
semja tónlist. Í klaustrinu lauk hann meðal
annars við Missa brevis sem frumflutt var á
laun í búningsherbergjum óperuhússins í
Búdapest meðan barist var um borgina. Und-
irtitill verksins er reyndar In tempore belli – á
tímum stríðs – og á vel við.
Missa brevis er byggð á eldra orgelverki en
hún er samin fyrir þrjá einsöngvara, orgel og
kór. Formið er hefðbundið að því leyti að verk-
ið skiptist í sex kafla eins og messur gera yf-
irleitt – Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Bene-
dictus og Agnus Dei – en auk þess samdi hann
forleik og eftirspil fyrir orgel eins og algengt
var á miðöldum. Steingrímur Þórhallsson mun
flytja forleikinn en eftirspilinu verður sleppt á
tónleikum Dómkórsins.
Kunnáttumenn í tónlist þykjast merkja tölu-
verð áhrif frá Franz Liszt á messuna, einkum í
fyrsta og síðasta kaflanum. Áhrif þjóðlegrar
ungverskrar tónlistar eru minni í þessu verki
en flestum öðrum sem Kodály samdi en þess
ber að geta að tónskáldið fór ungur í ferðalag
til Berlínar og Parísar. Á síðarnefnda staðnum
kynntist hann tónskáldinu Debussy sem hann
hreifst mjög af og eru áhrif frá honum víða
merkjanleg í verkum Kodálys.
Samsöngur er lykillinn
Eins og áður segir var hann alla tíð trúr
þjóðlagaarfi Ungverja en vann úr honum á nú-
tímalegan hátt. Það er því engin furða þótt
menn eigi erfitt með að draga Kodály í dilka.
Hann stóð föstum fótum í þjóðlegri hefð ung-
verskrar bændamenningar en var um leið
óhræddur við að takast á við ögranir módern-
ismans og var í engum vandræðum með að
sameina þessa ólíku strauma.
Kórsöngur var að mati Kodálys afar mik-
ilvægur í tónlistaruppeldi þjóðar og öflugt
kórastarf stuðlaði jafnt að því að ala upp nýjar
kynslóðir og viðhalda tóneyra þeirra eldri.
Hann ferðaðist um landið og reyndi að ýta und-
ir kórastarf í krafti þeirrar sannfæringar að
samsöngur væri mun traustari grunnur undir
öflugu tónlistarlífi en kunnátta á hljóðfæri.
Ungverska þjóðin og stjórnvöld tóku þessum
kenningum vel og að loknu stríði urðu þær
leiðarljós í skólastarfi Ungverjalands.
„Takmarkið með þessu starfi er að auka
skilning nemandans og ást á hinum sígildu
meistaraverkum tónbókmenntanna … Þær
standa þjóðlögunum miklu nær en almennt er
talið sem sést best á því að megineinkenni
þjóðlagasöngs eru bein tjáning og hrein form,“
segir á einum stað í ritum Kodálys. Í þessu
felst kjarninn í öllu starfi þessa merka tónlist-
armanns: að sameina nútímalega listræna
sköpun þeirri tónlistarhefð sem þjóðirnar hafa
ræktað með sér um aldir.
Rétt fyrir andlát sitt árið 1967 sagðist Ko-
dály óttast að vélvæðingin í heiminum væri að
„leiða okkur inn á braut sem endar með því að
maðurinn breytist í vél; ekkert annað en andi
söngsins getur forðað okkur frá þeim örlög-
um“. Það er tími til kominn að kynna verk
þessa ágæta listamanns sem lítið hafa heyrst
hér á landi, ekki síst vegna þess að fegurri tón-
list er vandfundin.
SÖNGURINN EINN
GETUR BJARGAÐ OKKUR
Dómkórinn flytur Missa brevis eftir ungverska
tónskáldið og uppeldisfrömuðinn Zoltán Kodály
í Neskirkju á morgun sunnudag kl. 17. Hér er
sagt frá ferli Kodálys.
„Fáir listamenn 20. aldar sagðir hafa haft eins mikil áhrif á jafnmörgum sviðum og Kodály.“
E F T I R Þ R Ö S T H A R A L D S S O N
Höfundur er blaðamaður.
ÍSLENSKUR menningardagur er hald-inn hátíðlegur í dag í The Nordic Hall íScandinavian Living Center í Boston.Ár hvert kynnir Scandinavian Living
Center hverja Norðurlandaþjóð fyrir sig
og býður þá listafólki frá viðkomandi landi
að koma fram. Í ár hefur Ferðaleikhúsinu
verið boðið að koma og sýna atriði úr leik-
sýningunni Light Nights – Bjartar nætur,
en auk þess munu Íma Þöll Jónsdóttir
fiðluleikari, Sigríður Freyja Ingimarsdóttir
söngkona og Sigurður Helgason sem leikur
á píanó, flytja tónlist eftir íslensk tónskáld.
Kynnir á hátíðinni er Elín Proppé.
Spurð um efnisskrá sína segist Kristín G.
Magnús, stofnandi og framkvæmdastjóri
Ferðaleikhússins, m.a. ætla að fjalla um
jólahald Íslendinga um aldamótin 1900,
sem að mörgu leyti var frábrugðið jóla-
haldinu í dag. „Því næst mun ég sýna
myndina Iceland sem danskur skipstjóri að
nafni Andres M. Dam gerði árið 1938 sem
sama ár var sýnd á heimssýningunni í New
York. Þetta er einstök mynd sem veitir
mikinn fróðleik um liðna tíð, en meðal þess
sem sjá má í myndinni eru svipmyndir frá
síldarverkun á Siglufirði,“ segir Kristín, en
þess ber að geta að myndin er í boði Kvik-
myndasafns Íslands.
Í framhaldinu mun Kristín fjalla um
þjóðararfinn eins og hann birtist í þjóðsög-
unum. „Fyrst leik ég söguna um Óhreinu
börnin hennar Evu, síðan leikles ég Sög-
una af Flumbru – Ástarsögu úr fjöllunum
eftir Guðrúnu Helgadóttur og um leið
verður myndum Brians Pilkingtons varpað
upp á skjá og að lokum verður sagan um
Djáknann á Myrká flutt, en þetta er ein
magnaðasta draugasaga okkar Íslend-
inga.“
Að sögn Kristínar verður Halldór
Snorrason með í för sem sérlegur aðstoð-
armaður sýningarinnar, en Magnús Snorri
Halldórsson mun sjá um uppsetningu
tæknibúnaðarins og stjórna hljóði, ljósum
og skyggnumyndasýningunni. „Það hefur
krafist talsverðs undirbúnings að gera sal-
inn þarna úti leikvænan, því smíða hefur
þurft pall, koma fyrir kösturum og sýning-
arbúnaði fyrir skyggnuvél. Allur þessi und-
irbúningur hefur verið í höndum The
Scandinavian Library, sem annast einnig
alla kynningu á íslenska menningardeg-
inum.“ Þess má geta að allar veitingar á
menningardeginum verða í boði Carberry’s
Bakery sem m.a. er í eigu Íslendingsins
Ágústs Gunnarssonar. Þessi uppfærsla
Ferðaleikhússins á Light Nights er styrkt
af menntamálaráðuneytinu og Menning-
arsjóði Íslandsbanka. Kristín G. Magnús í hlutverki Guðrúnar í þjóðsögunni um djáknann á Myrká.
Ferðaleikhúsið til Boston