Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 2003 5
orða hans, til dæmis þegar ég fór í gönguferð
og vissi að þegar ég kæmi heim aftur yrði ég
að skrifa samtal milli Jóns Arasonar og Mar-
teins Einarssonar sem yrði ekki aðeins að
standast trúna heldur og í öllu öðru tilliti.
Ég las anzi mikið um þessa tíma og velti því
mikið fyrir mér, hvaða tungumál hentaði þess-
ari bók. Það kom mér á óvart, að bréf sem Daði
í Snóksdal skrifaði um 1550 er á öllu aðgengi-
legri íslenzku, en til dæmis Íslandsklukkan.
Halldór Laxness bjó til sérstakt mál fyrir þá
bók, en skrif manns, sem var uppi um 200 ár-
um áður en sú saga á að gerast, standa okkur
nær.
Mér fannst ég þurfa að velja frásagnarmáta
með íslenzku, eins og við þekkjum hana og
einnig keim af Íslendingasögunum. Ég renndi
því aftur í gegnum fornsögurnar; Njálu og Eg-
ils sögu, til þess að finna rétta tóninn.“
– Hvað um sögusviðið? Lagðir þú land undir
fót?
„Já, já. Ég eyddi tveimur sumrum í þau
ferðalög. Það var gaman að fara um landið og
eftir á finnast mér Hólar vera paradís á Ís-
landi. Satt að segja kann ég hvergi betur við
mig en heima á Hólum.
En ég fór á allar söguslóðirnar. Ég þramm-
aði meira að segja inn í Vindárdal.“
– Fórstu Helju?
„Nei. Ekki gerði ég það nú. Ég var orðinn
svo slæmur til fótanna, þegar kom að því. En
ég hitti þar fyrir fólk, sem var að ganga yfir í
Svarfaðardal og ég sat fyrir ferðamönnum,
sem voru að koma yfir um og spurði þá spjör-
unum úr um ferðalagið.“
Trú, brennisteinn og skreið
– Þú ert þá með þitt á hreinu.
„Það ætla ég rétt að vona! En hvað sem öll-
um staðreyndum líður er söguleg skáldsaga
fyrst og fremst tilfinning höfundarins fyrir
liðnum atburðum.
Efnið þarf að snerta hann því án snertingar
verður engin kveikja. En sagan verður aldrei
nema það sem höfundinum finnst.
Það er mál að ofgera ekki sögulegri skáld-
sögu með aðfengnum lýsingum. Þær geta snú-
ist upp í hreinan fáránleika.
Við megum heldur aldrei gleyma því, að
þetta var fyrst og fremst fólk, sem var kannski
ekki svo ólíkt manninum eins og hann hefur
alltaf verið.“
– Hvernig var að skrifa söguna?
„Ég hafði mjög gaman af að skrifa þessa
bók.
Að skrifa er að uppgötva og mér fannst, þeg-
ar ég var að vinna bókina, að ég kæmi að svo
mörgum nýjum hlutum; ég var alltaf að upp-
götva eitthvað nýtt!“
– Nú eru átök sögunnar ekki bara af trú-
fræðilegum toga.
„Nei. Átökin eru trúarleg, en snerust á hinn
bóginn um auð og völd og voru því afskaplega
veraldleg.
Menn börðust um brennistein og skreið.
Brennisteinninn var fluttur út til púðurgerðar
og skreiðin var viðurværi hermanna. Skreiðin
var eins og gull. Það var því eftir miklu að
slægjast.
Þetta blandaðist allt saman, en trúin var í
brennidepli.“
– Hvað ertu að segja okkur með þessari
sögu?
„Ég held, að þegar ég skrifaði þennan sam-
hangandi bókaflokk, sem við minntumst á hafi
ég að minnsta kosti haft einhvern boðskap um
stöðu mannsins á plánetunni. Ég sjálfur hafði
eitthvað ákveðið að segja. En í þessari bók er
ég fyrst og fremst að segja sögu, frekar en að
ég dragi allt saman til einnar ályktunar í lokin.
Í Vetrarferðinni er söguhetjan Sigrún kven-
legur Job. Hennar niðurstaða er allt önnur en
hans. Job beygði sig fyrir Drottni, en það gerði
Sigrún ekki.
Ég ætla mér enga svona yfirlýsingu í þess-
ari nýju bók.
Mér fannst efnið einfaldlega upplagt til þess
að segja sögu.“
Gott að hafa Balzac yfir sér
– Eitthvað nýtt í gangi?
„Já, já. Ég er byrjaður á nýju verki. Það er
alltaf eitthvað í gangi.“
– Eitthvað í líkingu við þessa bók?
„Nei, ég held ekki. Ég ætla ekki að skrifa
bókaflokk sagnfræðilegra skáldsagna.
Svo verða menn nú bara að hvíla sig.
Ég held að synir mínir hafi haldið ungir að
það væri auðvelt líf að vera rithöfundur; hann
lá bara uppi í sófa, fitlaði í hárinu á sér og
horfði upp í loftið – fékk sér svo vínarbrauð
með fýlusvip.
Ég er ekki viss um, nema þeir hafi svolítið
aðra mynd af þessu nú.
Enda; hvað gagnast það manni að þykjast
vera í fríi, þegar hann á óskrifaða 400 síðna
bók? Það held ég sé hálfgerð gervilukka.“
Ólafur segist hafa skrifað Öxina og jörðina
undir mynd af franska rithöfundinum Balzac.
„Mér fannst gott að hafa hann yfir mér.
Hann skrifaði 150 bækur. Þegar sjálfs-
vorkunnin náði tökum á mér, leit ég til Balzac
á veggnum og hann minnti mig á, að ég væri
ekkert í slæmum málum!
Maður verður nefnilega að láta vaða í svona
verk. Ef maður hefur þá tilfinningu að maður
sé að ýta einhverju á undan sér, sem er tómt
erfiði, þá er eitthvað að. En þegar maður verð-
ur að hlaupa á eftir textanum, eins og þegar
maður teikar strætó, þú mátt alls ekki sleppa
takinu, þá er gaman að skrifa!
Kannski er ekki farsælt að hugsa of mikið
um það sem maður er að skrifa! Bara gefa sér
lausan tauminn. Ég á enskan vin, rithöfund,
sem er þannig, að hann skrifar eina síðu og les
hana svo yfir. Þá finnst honum það ekkert í lík-
ingu við Tolstoj og bara æ og ó og hann er
lagztur fyrir.
Það þarf alveg ákveðinn skammt af hort-
ugheitum til þessara hluta.
Joyce Carol Oats sagði að rithöfundurinn
yrði að trúa á sjálfan sig. Það gerir það enginn
fyrir hann.“
Að gera það sem mann langar til
– Vafðist það ekkert fyrir þér að gerast rit-
höfundur?
„Jú. Mjög svo. Mér fannst það óhugsandi
viðfangsefni. Ég þekkti engan rithöfund og
fannst þetta fáránleg tilhugsun.
Ég var sölumaður og keyrði oft til Víkur. Þá
gisti ég á Hótel Vík og þar sat maður við borð
og skrifaði, milli þess sem honum var fært
kaffi og kökur. Þetta var Oscar Clausen.
Ég seldi líka rakspíra á rakarastofu á Sel-
fossi. Þá sat þar stundum maður í stólnum með
sápu um vangana. Allt í einu rétti rakarinn
honum blokk og blýant og hann skrifaði niður
eina setningu eða svo. Svo hélt raksturinn
áfram. Þetta var Guðmundur Daníelsson.
Mér sýndist af þessu, að starf rithöfund-
arins gæti ekki verið verra en sölumennskan!“
– Þú byrjaðir á ljóðinu.
„Ójá. Ég byrjaði á ljóðum 18, 19 ára í Verzló.
Það var mikið ljóðafargan í gangi. Það voru all-
ir að yrkja og ekkert var stórfenglegra en að
vera ljóðskáld. En svo fór ég frá ljóðinu.
Reyndar var ekki frá miklu að hverfa, því ég
var afskaplega vont ljóðskáld. Þetta voru eng-
in ljóð. Ég var bara að segja litlar sögur í ljóð-
um.
Ég hef reynt að yrkja ljóð síðar meir. En
mér fer ekkert fram, því það er ekkert varið í
þau!
En þegar ljóðinu sleppti, tók við nokkurra
ára hlé. Ég rak mína heildverzlun og kynnti Ís-
lendingum vörur frá Burton á Englandi, meðal
annars kexið sem nú er auglýst gott báðum
megin.
En ég var einhvern veginn aldrei sáttur við
sjálfan mig. Einn góðan veðurdag rann það
upp fyrir mér að ég hafði kynnzt of mörgum
sem grétu hlutskipti sitt í lífinu og töluðu um
að þeir hefðu getað orðið þetta eða hitt ef þeir
hefðu bara látið slag standa og gert það sem
þeir helzt vildu. Mig hafði alltaf langað til að
skrifa og ég ákvað að skera mig úr og prufa.
Tilveran er nú einu sinni þannig, að þú færð
engan annan sjens.“
– Erfið ákvörðun?
„Ekki þegar ég á endanum tók hana. Ég
ætlaði mér að komast í gegnum þetta. Og ég
lagði mjög hart að mér.
Ég er ekki mikið náttúrutalent sem rithöf-
undur. Ég þarf að hafa mikið fyrir hlutunum.“
– Ertu sáttur við árangurinn?
„Ég er sáttur við að hafa gert það sem mig
langaði til að gera.“
En hvað sem öllum stað-
reyndum líður er söguleg skáld-
saga fyrst og fremst tilfinning
höfundarins fyrir liðnum at-
burðum.
Efnið þarf að snerta hann því
án snertingar verður engin
kveikja.
En sagan verður aldrei nema
það sem höfundinum finnst.
Það er mál að ofgera ekki sögu-
legri skáldsögu með aðfengnum
lýsingum. Þær geta snúist upp í
hreinan fáránleika.
Við megum heldur aldrei
gleyma því, að þetta var fyrst
og fremst fólk, sem var kannski
ekki svo ólíkt manninum eins
og hann hefur alltaf verið.
freysteinn@mbl.is
Síra Jón Bjarnason stóð í dyrunum oghorfði á Jón Arason og biskupifannst hann yrði að kveða vísu fyrirmanninn. Þegar hann var orðinn
einn hafði hann vísuna yfir með sjálfum sér,
hún hefði getað verið verr ort þessi síðasta
vísa sem hann mælti af munni fram:
Vondslega hefur oss veröldin blekkt,
villt og tælt svo nógu frekt:
Ef ég skal dæmdur af danskri slekt,
og deyja svo fyrir kóngsins mekt.
En fyrir mekt hvaða konungs? hugsaði
Jón Arason. – Stýrði ekki Guð öllu af vilja
sínum þrátt fyrir allt?
Hjá biskupi brann stillt ljós í kolu, það var
hans eini félagi þessa nótt. Eins og Ari hafði
hann afþakkað prest. Að þeim skyldi detta í
hug að bjóða honum upp á útvatnaða trú?
Honum, sem var hinn styrki stafkarl norð-
ursins! Og brjóst hans bifaðist af kulda-
hlátri.
Þá fann hann eitthvað kitla sig í hand-
arbakið. Hann bar handarbakið í áttina að
kolunni. Könguló stóð á hendi hans graf-
kyrr eins og veröldin hefði komið henni að
óvörum og aldrei þessu vant tókst honum að
halda handleggnum án þess að hann tinaði.
– O, þú ert ekki ein um að bregða við, sagði
biskup.
Undarlegt mátti heita að þessi litlu dýr
höfðu jafnan verið það eina sem hann ótt-
aðist. Og nú óttaðist hann engan lengur,
hvorki þetta kvikindi né dauðann.
En hann var reiður! Reiður ósigrinum! Og
reiður Guði sínum. Hann beygði sig og hristi
köngulóna á gólfið. – Ég læt eina könguló
sleppa, sagði hann stundarhátt og háðslega.
– En þú, hann var að tala við Guð, – lætur
mig, eina biskup Norðurlanda með réttu,
hvorki halda lífi né reisn og nú deyja báðir
synir mínir! Hann þagði nokkra stund og
sagði síðan hátt: – Og það af hendi Dana!
Dana! Það svíður mér sárast, Drottinn!
Hvers vegna greipstu ekki inn í og stýrðir
heilagri kirkju til dýrðar og sigurs?
Ég skil þig ekki, Guð. Og í fyrsta sinn á
ævi minni þá er ég þér sárreiður. Honum of-
bauð hreinskilni sín við þann sem öllu réð.
En samt gat hann ekki annað en sagt hug
sinn. –Já, ég reiðist allt til dauðans, Drott-
inn! sagði hann.
Honum varð hugsað til ára sinna á Grýtu
þegar hann var ungur drengur, til námsins í
klaustrinu á Munkaþverá. Enginn hafði trú-
að að úr honum yrði maður, en með Guðs
hjálp hafði hann sýnt þeim hvað í honum
bjó.
Bjargið biskupsefninu!
Ungur drengur hafði honum sigið í brjóst
á hestbaki og oltið ofan í keldu en vaknað
upp með andfælum og uppljóstrað um sína
innstu drauma með því að æpa: Bjargið
biskupsefninu!
Að þessu hafði verið hent mikið gaman út
um sveitir, en samt fór það svo að einn dag
stóð hann frammi fyrir Ólafi Engilbrekts-
syni í dómkirkjunni í Niðarósi og var vígður
biskup á Hólum, með Guðs hjálp hafði það
orðið.
Hann horfði ráðþrota á myrkrið í kring-
um koluna. Vildi þá Guð ekki veg heilagrar
kirkju sem mestan? Gott hefði verið að njóta
návista Helgu Sigurðardóttur á þessari
stundu. En hann var einn. Var umbylting
kirkjunnar Guði þóknanleg þegar allt kom
til alls?
Er það vilji þinn?
Með þinni hjálp hefði mér tekist að ná
stjórn á landinu en þess í stað skal ég höggv-
inn. Og til hvers? Er vilji okkar mannanna
þér svo helgur að þú grípur ekki einu sinni í
taumana til þess að bjarga kirkju þinni?
Var kannski enginn Guð? Spurningin
kom sem heljarhögg!
Hann horfði í svartnætti um stund. Svo
vék myrkrið burt.
Með Guðs hjálp hef ég átt langa og góða
ævi og nú skal ég deyja fyrir trú mína, hugs-
aði biskup.
– Er það vilji þinn? mælti hann svo stund-
arhátt.
Og allt í einu vissi hann að það var vilji
Guðs. Og um hann fór mikill fögnuður. Svo
það er vilji þinn að ég deyi fyrir trú mína.
Fyrst þú hefur kosið mig til svo mikils heið-
urs, Drottinn, þá hefur líf mitt verið þér
þóknanlegt og hvernig gæti ég farið fram á
meira?
Hann fann að hann skalf af fögnuði.
– Eitt er það samt sem ég fer fram á! Og
það er að þú sýnir sonum mínum og öllum
sem eftir lifa mildi þegar þeir ganga fyrir
dóm þinn á efsta degi.
Og svo hætti Jón biskup Arason að ræða
við Drottin og sat með hendur í kjöltu sinni
og beið morguns.
Morgunninn kom. Hann átti ekki von á
öðru en hann yrði leiddur til aftöku fyrstur.
Það var Jón Bjarnason sem knúði dyra. Með
honum var Christian Schriver.
– Tæpast eruð þið komnir til þess að segja
yfir mér annan dauðadóm, mælti biskup.
– Nei, sagði Jón Bjarnason. – Kon-
unglegur umboðsmaður er kominn til þess
að bjóða þér líf.
– En hvað þá um syni mína?
– Þeir hafa þegar verið afteknir.
Jón Arason reis á fætur. Hann gerði það
með krafti viljans, af sinni gömlu snerpu
reis hann upp á móti böðlum sínum, rétti að
þeim steyttan hnefa og sagði hárri röddu: –
Og á ég að þiggja líf þegar báðir synir mínir
eru drepnir?
Hann hristi höfuðið og gamla þóttageifl-
an kom á munninn.
– Fyrst svo er, sagði Jón Bjarnason. – Þá
er að mæta Drottni.
Hann gekk með þeim úr klefanum og
fram í göngin. Í útskoti var Maríulíkneski
og logaði á kerti frammi fyrir því. Á meðan
Christian Schriver og Jón Bjarnason voru
inni hjá biskupi hafði einhver laumast til
þess að tendra ljósið.
– Það lifir þá ljós fyrir framan heilaga
móður þrátt fyrir allt, sagði biskup og vildi
lúta líkneskinu en Jón Bjarnason tók undir
handlegg honum og varnaði honum að
krjúpa og bað biskup láta af villu sinni. Jón
Bjarnason tók kertið niður og blés á það.
Þá var ekkert annað ljós en dagsbirtan
sem féll inn um dyrnar. – Líf er eftir þetta
líf, herra, sagði Jón Bjarnason.
– Veit ég það, svaraði Jón Arason.
Hann studdi sig við biskupsstaf og bar
mítur. Fjöldi fólks beið hans úti í morgn-
inum. Hann leit á Jón Bjarnason sem gekk
við hlið hans. Jón Bjarnason las hugsanir
hans úr svipnum og sagði: – Nei, líkamar
þeirra eru fjarri. Höggstokkurinn hefur
verið færður til.
Þeir komu út.
– Guð blessi þig, biskup Jón, heyrði hann
kallað hárri röddu. – Guð blessi þig!
Biskup leit til og sá þar norðlenskan
mann. Hann lyfti upp hendi og gerði kross-
mark fyrir honum og sagði: – Guð blessi þig
og verndi.
Svo staðnæmdist hann því hann þurfti að
biðja manninn fyrir kveðju heim til Hóla: –
Og þar sem ég nú skal kanna ókunna staði
með öðrum helgum mönnum, hann fann
sjálfur að hann talaði með þeirri vissu sem
næturstundin hafði gefið honum, – þá bið ég
þess að þú flytjir heim kveðju, það var kom-
ið fram á varir hans að senda Sigurði
beiskjublandin orð en gjöf næturinnar varð
til þess að hann komst við í anda og sagði
klökkum rómi: – Ber þú kveðju mína Sig-
urði syni mínum og Þórunni dóttur minni og
Helgu konu minni.
Hann átti allt eins von á að heyra háðs-
yrðin útjöskuðu: Kaþólskur biskup getur
enga konu átt, en allir þögðu og margir
krupu á kné, sumir grétu.
Og nú kom böðullinn í augsýn. Það var
ræfilslegt drengtötur sem skalf á beinunum
og var með táratauma niður óhreint andlit-
ið.
Og biskup minntist þess að um nóttina
hafði hann mælt: Sýndu sonum mínum og
öllum sem eftir lifa mildi á efsta degi.
– Og þar átti ég líka við þennan dreng,
mælti hann nú.
Hann tók eftir því að Daði Guðmundsson
og Marteinn Einarsson stóðu hlið við hlið.
Marteinn var fölur og fár. Daði streittist við
að halda storkunarsvipnum. – Og ég átti
líka við þá, Drottinn minn, sagði Jón biskup.
– Líka við þá. Viltu að ég leysi þig úr banni,
Daði? spurði hann.
– Það hvílir ekki meira bann á mér en þér,
svaraði Daði.
– Verði þá Drottinn til þess að leysa þig,
sagði Jón Arason og gerði krossmark fyrir
þeim báðum og Christian Schriver.
Síðan gerði hann krossmark fyrir mann-
fjöldanum öllum, kraup við höggstokkinn,
lagði hönd á hjartastað, beygði höfuð sitt og
sagði: – Faðir, í þínar hendur fel ég anda
minn.
VONDSLEGA HEFUR
OSS VERÖLDIN BLEKKT
Sjöundi nóvember 1550