Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.2004, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. MAÍ 2004 5
ekki bara eitt listasafn og fáeinir listamenn; það
er blanda af listamanninum – sem er forsenda,
upphaf og endir alls – og gagnrýnendum, lista-
söfnum, söfnurum, fjölmiðlum og menningar-
miðlun yfirleitt, og loks galleríum. Á milli þess-
ara eininga verður að ríkja jafnvægi. Á Íslandi,
á þeim tíma sem ég starfaði þar, voru þar mjög
efnilegir listamenn sem voru í tengslum við at-
burði í alþjóðlegu samhengi. En það vantaði al-
veg að þroska og þróa það stærra samhengi,
þann innri strúktúr, þar sem fólk, stofnanir og
fyrirtæki hafa ólík hlutverk en eru hlutar í sömu
vél.“
Á Íslandi hefur mjög skort safnara, að mati
Gunnars, gagnrýnendur og gallerí sömuleiðis
sem starfa af listrænum metnaði og eru með-
vituð um að kaup og sala snýst um verðmæta-
sköpun og raunverulegar fjárfestingar. „Á þeim
tíma sem ég er að vísa til á Íslandi var gagnrýni
mjög ófagleg. Meira svona tilfinningaleg og per-
sónuleg – lítið kryfjandi út frá einhverjum fag-
legum forsendum. Það var samt oft mikið fjör
og skemmtun að standa í þessu og nutum við
mikils stuðnings frá borgaryfirvöldum og stjórn
safnsins, ekki síst miðað við hvað við vorum
harðlega gagnrýnd á tímabili. Sum umfjöllun
sem við fengum var hreinlega hlægileg; ekki
síst í Morgunblaðinu. Í Reykjavíkurumhverfinu
var ákveðin tilhneiging fyrir innilokunarkennd
– svona almennt séð,“ segir Gunnar og fer ekki
nánar út í þá sálma. „Maður sá að það sem vant-
aði algjörlega í þessa mynd var erlend myndlist,
en hún komst ekki inn í landið. Á Kjarvalsstöð-
um vorum við alltaf að líta í kringum okkur og
gátum sýnt einhver dæmi um erlenda list, en
svo fór hún bara beint heim aftur. Á sama tíma
voru erlend leikverk í leikhúsunum, erlendar
bækur þýddar og seldar, erlend húsgögn og
hönnun seld og erlend tónlist flutt og seld. En
enginn keypti erlenda myndlist. Myndlistarum-
hverfið var bara upptekið af þessum innlenda
markaði sem var dálítið eins og hjá mjólkursam-
lögunum; það sem var keypt, selt og miðlað var
sko íslensk framleiðsla! Þó svo að hugmyndirn-
ar væru oftast af erlendum uppruna,“ segir
Gunnar og hlær.
Safnið í Björgvin hluti af
menntunar- og menningarpólitík
Það var frá þessum viðhorfum sem Gunnar
hvarf til að veita listasafninu í Björgvin for-
stöðu. Gunnar segir safneignina þar hafa verið
mjög víðfeðma og góða; spannað allt frá alda-
mótum 1300 til samtímans „Safnið hafði verið í
dálítilli niðurlægingu – fengið lítinn stuðning og
lítinn skilning síðastliðin tíu til fimmtán ár og
var orðið mikið „safn“ í orðsins fyllstu merk-
ingu, rykfallið og gamaldags. Það var því auð-
velt verk að setja það í gang aftur og við fengum
feikilega góð viðbrögð frá áhorfendum sem
fljótt fóru úr 30–40 þúsundum upp í 100 þúsund
á ári. En það sem mér fannst merkilegt við
þetta safn, ekki síst miðað við reynslu mína frá
Íslandi, var að safnið var alþjóðlegt. Ég sá að
það hafði verið til öflug borgarastétt í Björgvin
á síðustu öld sem hafði áhuga á samtímamynd-
list og keypti hana. Á safninu var t.d. gott safn
verka eftir Picasso, eða um tuttugu myndir,
þrjátíu og fimm verk eftir Paul Klee, auk meist-
araverka eftir hina og þessa allt aftur til þrett-
ándu og fjórtándu aldar. Borgarastéttin í Björg-
vin hafði því augljóslega haft sterk tengsl við
umheiminn; við öflugar listmiðjur á borð við
London og París.“
Gunnar segist strax hafa komist í góð tengsl
við borgarstjórann og aðra ráðamenn sem leiddi
til þess að miklu og stóru verkefni var hrint af
stað. Heil gata hefur verið lögð undir safnið í
Björgvin; þar eru þrjár safnabyggingar og
heimsókn þangað er frábær upplifun, fullyrðir
hann. „Þetta er hreint ótrúlega flott safn í dag
og er nú án efa eitt hið stærsta á Norðurlöndum.
Þegar rökin voru orðin nægilega góð og við
höfðum sýnt fram á það að hluttekt almennings
var orðin svona mikil, þá sáu menn að safnið
gæti orðið hluti af þeirri menntunar- og menn-
ingarpólitík sem þeir vildu keyra fram í borg-
inni. Mikið var gert úr því að listaverkaeignin
þyrfti að vera aðgengileg og jafnframt að hún og
safnið hefði sama gildi og skólakerfið, ef ekki
heilsuverndin! Samfélagslegt vægi safnsins var
viðurkennt og borgaryfirvöld samþykktu að
setja mikið fé í að byggja yfir safneignina.“
En þó framkvæmdirnar hafi verið miklar var
Gunnar ekki búinn að vera þar nema í fjögur og
hálft ár þegar Hans Rasmus Astrup, stjórnar-
formaður Astrup Fearnley-safnsins gerði hon-
um tilboð. „Ég fór og skoðaði mig um, hafði í
raun aldrei séð nema framhlið safnsins. Jafnvel
þó hér hafi verið metnaðarfullar sýningar, hafði
alltaf hvílt hálfgerður leyndardómur yfir safn-
eigninni og safninu. Enda er það undir einka-
stjórn og því engin nauðsyn að réttlæta neinar
þeirra gjörða eða ákvarðana gagnvart almenn-
ingi sem teknar eru. Og þegar ég var búinn að
kíkja á bak við tjöldin þá sá ég að þetta er auð-
vitað hreint ótrúlegt ævintýri sem menn standa
í hér.“
Hann ákvað því að slá til og leggja sitt af
mörkum til ævintýrisins. „Eigendur þessa safns
er ein auðugasta fjölskylda á Norðurlöndum. Í
upphafi stundaði fjölskyldan fiskútflutning en
varð síðan að skipakóngum og loks skipamiðl-
urum. Í dag hefur fyrirtækið skrifstofur í fimm-
tán löndum og stundar margvísleg viðskipti
með olíu, skip og fleira,“ útskýrir Gunnar. „Fjöl-
skyldan er búin að safna myndlist í eina og hálfa
öld. Í byrjun tuttugustu aldar átti hún eitt flott-
asta og fínasta safn verka impressjónista í Evr-
ópu. Í borðstofu afa núverandi stjórnanda
safnsins hékk til að mynda meginverk Paul
Gauguin „Hvaðan komum við, hver erum við,
hvert förum við?“, sem nú er varðveitt á lista-
safninu í Boston.“ Þess má geta að verkið er
álitið helsta meistaraverk Gauguin og endur-
speglar átakanlegar persónulegar þjáningar
meistarans, sem var staðráðinn í að binda enda
á líf sitt þegar það væri tilbúið. Gunnar segir
hafa harðnað í ári hjá fjölskyldunni í kreppunni
miklu um 1930, og þá var hluti þessa safns seld-
ur.
„Núverandi stjórnarformaður, Hans Rasm-
us, á þrjátíu ára sögu sem safnari og í safninu
hér er hægt að rekja hvernig áhugi hans hefur
þróast í gegnum tíðina. Árið 1993 ákveður hann
að opna einkalistasafn hér í Ósló og byggir þetta
hús, sem er bæði skrifstofuhúsnæði og safna-
húsnæði, ásamt listaverkageymslum og tilheyr-
andi.“ Þegar Gunnar er spurður hvenær þetta
einkasafn hafi komist undir faglega stjórn, segir
hann það ekki hafa gerst fyrr en safnið var opn-
að. „En í því sambandi tel ég áríðandi að gera
ekki lítið úr þeirri þekkingu sem safnari af
þessu tagi býr yfir, né heldur að gera of mikið úr
forstöðumanninum,“ segir hann hógvær og
hreinskilinn. „Hér er teymi að störfum sem á
stöðugan orðastað við stjórnarformanninn, sem
býr auðvitað yfir þessari miklu ástríðu. Þegar
hann var ungur maður þá var hann upptekinn af
Parísarskólanum og svo fylgir hann eftir
ákveðnum listhreyfingum svo sem í þýsku
myndlistinni. Við eigum gott safn verka eftir
Anselm Kiefer og aðra frá níunda áratugnum og
síðan eftir Damien Hirst og ýmsa Lundúnalista-
menn frá um 1990. Um miðjan tíunda áratuginn
vaknar áhugi hans á bandarískri samtímalist.
Mest hefur verið safnað af fígúratífri og
„object“-grundvallaðri list, sem hefur þó mis-
munandi gangverk. Mínimalistar komu t.d.
aldrei hingað inn – það er kannski til eitt verk
eftir Donald Judd. Hugmyndalistin og „Arte
Povera“ rataði heldur aldrei hingað. Þegar
Hans Rasmus leitar til mín þá er hann að stíga
sín fyrstu skref á nýrri braut og vildi að ég að-
stoðaði hann við að byggja upp safn bandarískr-
ar samtímalistar. Eins og sést í sýningarskrám
okkar þá er búið að kaupa mikilvæg verk innan
þess ramma og sem dæmi má nefna að við eig-
um t.d. ein átta verk eftir Charlie Ray, álíka
mörg verk eftir Jeff Koons og öll eru þau hans
frægustu verk. Síðan kom í ljós að ekkert var til
eftir Andy Warhol, en verk hans eru mikilvæg
forsenda amerískrar listar frá níunda áratugn-
um, sérstaklega með tilliti til Jeff Koons, og þá
þurfti að stoppa aðeins í göt.“
Gunnar segir listaverkaeign safnsins því
spanna miklar stórstjörnur; auk Andy Warhol,
Jeff Koons, Charlie Ray og Cindy Sherman, má
nefna Felix Gonzalez-Torres, Bruce Nauman,
Richard Gober og fleiri, en finna má verk eftir
flesta þessa listamenn á sýningunni sem nú
stendur yfir á Listasafni Íslands og vakið hefur
mikla athygli. Eins og ráða má af lýsingu Gunn-
ars á áhugasviði eiganda Astrup Fearnley-
safnsins, einkennir það listaverkaeignina og
stefnumótunina að þar er hvorki safnað eftir
listasögulegum forsendum né heldur er gerð til-
raun til að eiga sýnishorn af öllu. „Það er ekki
markmið okkar að reyna að endurbyggja sög-
una,“ útskýrir Gunnar. „Við erum fyrst og
fremst upptekin af einstaka listamönnum sem
við teljum að hafi skapað nýjar víddir í listasög-
unni.
Það er því ljóst að hinar menningarpólitísku
forskriftir sem koma frá listamannasamtökum
og ráðuneytinu, og söfnin í Noregi þurfa al-
mennt að taka tillit til, eiga ekki við um þetta
safn. Við getum mótað okkar safneign og sýn-
ingarstefnu út frá eigin löngunum.“
Þjóðernislegum forsendum
hefur verið raskað
Gunnar segir safnið nú þegar komið langt
áleiðis við að ná fram þeim markmiðum sem það
setti sér varðandi safn bandarískra listamanna
sem eru þungamiðjan í „appropriation“ listinni.
„Núna erum við hér á safninu að byrja að líta til
annarra listamanna og það sem ég hef verið
upptekinn af undanfarið er að brjótast út úr
þjóðernislegum undirskilgreiningum sem hér
hafa ráðið ríkjum. Það hefur verið dálítið ein-
kennandi fyrir þetta safn að beina sjónum sér-
staklega að list ákveðinna þjóða; fyrst Frakka,
síðan Þjóðverja, svo Breta og nú Bandaríkja-
manna. Á síðasta áratug sjáum við þó að það er
búið að riðla öllum slíkum landamærum í list-
heiminum og í dag er í rauninni ekki til nein
miðja, eða „metrópólis“ fyrir myndlist, þó svo að
víða sé mikið að gerast. Við tölum nú um New
York, London, París og Berlín sem höfuðvígi, en
síðan er mikið að gerast annars staðar svo sem í
Rotterdam, Barselónu, Sjanghæ, Tókýó og Saó
Páló, svo dæmi séu nefnd. Þjóðernislegum for-
sendum hefur verið raskað og þess vegna höfum
við leyft okkur að víkja frá þeim á síðustu miss-
erum og keypt verk í víðara samhengi. T.d.
keyptum við nýverið verk eftir Rirkrit Tirav-
anija sem er frá Taílandi og þess má geta að við
erum einnig að kaupa verk eftir Cai Guo-Qiang,
Ernesto Neto, Janet Cardiff og Ólaf Elíasson.
En á sýningunni sem opnuð var á verkum hans í
safninu í janúar sl. keyptum við eitt umfangs-
mikið verk. Við eigum forgangskauprétt á ljósa-
verki sem hann er að vinna að núna og sýna á í
Fíladelfíu í sumar.“ Gunnar nefnir einnig að ný-
verið hafi verið keypt verk eftir Jason Rhoades í
Los Angeles – en verk eftir hann verður sýnt á
Austurlandi í sumar, eins og fram hefur komið í
tengslum við Listahátíð. Þessi nýkeyptu verk
verða þungamiðjan á sumarsýningu safnsins í
Ósló.
Gunnar leggur þó áherslu á að finna megi
skyldleika með öllum þeim listamönnum sem
safnið beinir athygli sinni að um þessar mundir.
„Skyldleikinn er ekki forsenda fyrir innkaup-
unum en sýnir þó að okkar skilningur á hverjum
og einum er dýpri en oft tíðkast í innkaupum.
Við horfum til ákveðinnar hreyfingar og veljum
þá úr sem eru þar í fararbroddi. Það voru fyrst
Felix Gonzalez Torres og síðar Rirkrit Tirav-
anija, sem opnuðu fyrir nýjar listrænar hug-
myndir er franski heimspekingurinn Nicolas
Bourriaud hefur fjallað ýtarlega um og nefnt,
„esthetique relationelle“ [samskipta-fagur-
fræði]. Þar er leitast við að gera áhorfandann að
virkum þátttakanda í sköpunarferli verksins.
Í mínum huga vinna t.d. listamenn á borð við
Philippe Parreno, Pierre Huyge, Carsten Höll-
er, Ernesto Neto og Ólafur Elíasson með
áþekkar grunnhugmyndir þó þeir tjái þær og
útfæri á ólíka vegu. Vel að merkja, á níunda ára-
tugnum urðum við vitni að því að sameiginlegt
myndmál listamanna, líkt og hjá popplista-
mönnum hvarf. Nú vinna listamenn gjarnan
samtímis með margar gerðir af myndmáli.
Listamenn á níunda áratugnum og í byrjun
nýrrar aldar eru náttúrulega allir að fjalla um
fagurfræði og listhugtakið annar svegar út frá
sínum persónulegu forsendum, en hins vegar
eru þeir allir mjög uppteknir af því að virkja
áhorfandann og gera hann meðvitaðan um sína
eigin tilvist, hvort sem er í tengslum við lista-
verkið eða metafórískt í stærra samhengi. Með
því eru þeir ekki bara að hvetja hann til leiks,
heldur að sýna fram á að listaverkið og þátttaka
í listaverkinu hafi félagslega vísun og hlutverk.
Listamaðurinn fær að sama skapi samfélagslegt
hlutverk á nýjan leik.“
Ný staða sem á meira skylt við
módernisma en póstmódernisma
Þetta segir Gunnar vera nýja stöðu, „miðað
við það sem gerðist t.d. á níunda áratugnum í
kringum „appropriation“-listina, sem var mjög
einangruð. Þessi póstmóderníska listhreyfing
sem slík var nánast búin að segja skilið við sög-
una; þrátt fyrir að menn tækju hluti og hug-
myndir úr umhverfinu til eigin nota og endur-
skoðunar. Það sem að Ólafur, Ernesto Neto og
Tiravanija eru að gera, á í mínum huga meira
skylt við módernismann að því leytinu, því mód-
ernistar voru m.a. uppteknir af listamanninum
sem félagslegum þátttakanda með hlutverk í
þjóðfélaginu. Sem þátttakanda sem getur haft
spurningar fram að færa varðandi umhverfið er
hafa pólitískt vægi. Ólafur býr yfir mjög þróuðu
hugmyndakerfi sem honum hefur tekist að út-
færa sjónrænt með frumlegum hætti í stærra
samhengi. Hann er meðvitaður um sögulegt
samhengi verka sinna, en um leið upptekinn af
því að brjóta hefðir á bak aftur. Ólafur end-
urskilgreinir heildarsýn sína í nýtt félagslegt
rými, þar sem hann býður upp á gagnvirk
tengsl, tengsl er byggjast á samskiptum sem
fyrirbrigði.
Og án þess að við hér á safninu sem sagt
skráum þessar stóru og umfangsmiklu tilhneig-
ingar listheimsins í stærra samhengi þá leyfum
við okkur að skoða listamenn innan ákveðins
samhengis.“
Þegar Gunnar er inntur eftir því hvaða áhrif
safn á borð við Astrup Fearnley hafi á annað
safnastarf í Noregi segir hann það vera mjög
áleitna spurningu. „Samanburðurinn við okkur
er mjög erfiður fyrir önnur söfn í Ósló,“ við-
urkennir hann. „Þar af leiðandi var ákveðin fjar-
lægð á þetta safn til að byrja með, menn sögðu
að þetta snerist bara um peninga og listin væri
ekkert merkileg. Það var því vissulega andstaða
í list- og safnaumhverfinu, því norski listheim-
urinn átti í erfiðleikum með að staðsetja safnið í
þeirra samhengi. Ekki síst vegna þess að mun-
urinn á okkar innkaupamöguleikum og þeirra
er svo feikilega mikill að það er ekki hægt að
bera það saman. Astrup Fearnley-safnið er í
raun fyrsta raunverulega einkalistasafnið í ann-
ars fullkomlega ríkisreknu lista- og menningar-
samfélagi, án nokkurs stuðnings frá opinberum
aðilum. Við vinnum einnig dagsdaglega á virkan
hátt í hinu alþjóðlega listumhverfi; við að skoða
og kaupa og þess háttar. Okkar umsvif eru
þannig að við erum að lána stóru söfnunum úti í
heimi verk og vinnum með þeim að gerð sýn-
inga. Við þekkjum einnig vel til annarra safnara
og galleríista, svo tengsl okkar út á við eru
miklu meiri en gengur og gerist í daglegum
rekstri hefðbundinna safna í Noregi. Ég hef þó
lagt mig allan fram við það að rækta sambönd
við önnur söfn í Ósló, sérstaklega nýja ríkislista-
safnið og vil að þau líti til okkar sem hluta af
sinni framtíðarsýn.“
fbi@mbl.is
Morgunblaðið/Einar Falur
Gunnar, með Jeff Koons, í Listasafni Íslands, við verk hans „Höfrunginn“.