Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.2004, Qupperneq 3

Lesbók Morgunblaðsins - 24.07.2004, Qupperneq 3
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. júlí 2004 | 3 skáldum og hægt er, ungu og gömlum, frægum og óþekktum, ljúfum og viðskotaillum, fram- hleypnum og feimnum, dularfullum og klæmn- um, setja þau öll saman eða hvert á fætur öðru með hljóðnema í hönd, og leyfa þeim að sýna af- urðir sínar frammi fyrir áheyrendum sem sam- anstanda af venjulegu fólki sem menn vona að þannig breytist í aðdáendur, það er að segja í lesendur (og kaupendur), en eru í rauninni sjálfir ekkert annað en ljóðskáld sem bíða þess með óþreyju að vera boðið á næstu ljóðahátíð. Þessi aðferð býður auðvitað uppá ýmsar út- gáfur (það er hægt að halda þetta á kaffihúsum, torgum, í skólum, undir sirkustjaldi, úti á akri; það er hægt að hafa tónlist með upplestrinum eða ekki; ýmsar uppákomur – vandlega und- irbúnar og afmarkaðar – geta átt sér stað, eins og það að einhver fletti sundur borða með „nið- urrifsskilaboðum“, mótmæli að næturlagi, óvænt innrás í ráðhús, óvænt heimsókn þekkts menningarvita, sjónvarpssmástjörnu), en í megindráttum – fjöldi ljóðskálda sem boðið er og það að þau koma öll fram opinberlega – er þetta allt svo svipað að það er hægt að sjá úr hátíðinni, eða úr hátíðarljóðinu, eitt af þeim „föstu formum“ sem helst einkenna samtíma- ljóðlist, svona svipað og sonnettan, rondan eða ballaðan hér forðum tíð. Hátíð ljóðahátíðanna, sú sem er eftirsóttust og frægust vegna þess að hún er að mestu hald- in í París, er eflaust Vor ljóðskáldanna sem var hleypt af stokkunum árið 1999 af listamann- inum og ráðherranum Jack Lang, en síðast þegar hún var haldin (mars 2004) var hún stór- fenglegri og hlægilegri en þær sem áður hafa verið haldnar: fimmtán þúsund viðburðir „af öllum stærðum og gerðum“, gríðarmikið ljóða- kvöld sem fólk sótti með því að flakka á milli staða, kallað „Hlustunarnóttin“, dagar þar sem menn skeggræddu „hið áríðandi erindi sem ljóðlistin á við fólk, ljóðræn ljóðamaraþon sem stóðu óendanlega lengi, meðal annars skipulagt af „Frönsku slamljóðasamtökunum“, sem, það þarf varla að taka það fram, er „opinber sam- starfsaðili“ menningarmálaráðuneytisins, og að sjálfsögðu hávaðasamri nærveru allra þeirra ljóðskálda sem til eru í Frakklandi, frönsku- mælandi löndum og ef til vill heiminum öllum, stórum og smáum, vinstri- og hægrisinnuðum rímskáldum, eldþjófum og öðrum þeim sem feta margtroðnar slóðir. Það er þó í það minnsta hægt að segja að þarna hafi ýmislegt gengið á, það var fjör, mikið um að vera. Enda sagði viðburðastjórinn sjálfur í samtali við blöð- in: „Það er eitthvað að gerast í ljóðlistinni, það á sér stað meiri sköpun þar en á sviði skáldsög- unnar3.“ Það er þó rétt að taka fram að þetta árið átti umrædd sköpun sér stað innan mjög ákveðins ramma og undir formerkjum ákveðins þema sem var yfirskrift og viðfangsefni allrar hátíð- arinnar. En þemað – sem var ætlað að sanna hversu mikið er „um að vera“ í ljóðlistinni og hversu miklum endurnýjunarmætti hún býr yf- ir – var þetta einfalda og fallega orð, og sér- staklega „áríðandi“ nú á tímum þar sem al- mennt þunglyndi er ríkjandi: vonin. Þannig voru vorskáldin beðin að lofsyngja og næra vonina; ljóðin þeirra, umræður, samband þeirra við áheyrendur og starfssystkin, allt átti það að snúast um þessa fótumtroðnu dyggð, guð- fræðilega eðliskost sem tengir hið hagnýta og hið notalega og einkar þægilegt er að yrkja um: vonina. Baudelaire hefði heldur betur orðið kát- ur við þetta. En hvers geta ljóðskáldin sem stunda hátíð- arnar af miklum móð vænst nú á tímum, um hvað geta villtustu draumar þeirra snúist, ef ekki um það að sækja aðra hátíð? Þess vegna hafa þeir sem sjá um að skipuleggja Vorhátíð ljóðskáldanna ákveðið að héðan í frá verði henni ekki lengur þjappað á nokkra stutta daga í mars, heldur spanni hún allt árið. Þannig verð- ur hátíðin, umgjörð hátíðarinnar, ekki lengur nokkurs konar slys fyrir ljóðlistina, afmarkaðar og sérstakar kringumstæður, heldur verður hún sjálft innihald hennar, náttúrulegur staður þar sem hún þrífst. Ljóðlistin og hátíðahöldin renna saman í eitt. Auðvitað er þetta nokkuð sem veldur vanda af rökrænum, jafnvel heimspekilegum toga: hvernig á að búa til árstíð – „vor“ – sem stendur yfir í tólf mánuði? Er stöðug kjötkveðjuhátíð ennþá kjötkveðjuhátíð? Upphafning, hækkun á spennu, það andlega og tilfinningalega holdris eins og það sem ljóðahátíð á venjulega að fram- kalla, getur það varað svona lengi án þess að fara að þykjast eða rembast? Allir vita nátt- úrlega að ljóðlistin hefur fyrir löngu losað sig við þunglamalega rökvísi og þreytandi tak- markanir raunveruleikans. Þvert á móti þarf að leysa áþreifanleg og lágkúruleg vandamál, þau sem annars vegar snúast um það að fjármagna slíkt húllumhæ sem hvorki á sér upphaf né endi (ráðherrarnir sjá örugglega um að leysa þau) og hins vegar líkamlega þreytu vesalings skáld- anna sjálfra, sem eru farin að lifa ærið þreyt- andi lífi frá því að það fór allt að snúast um há- tíðarhöld og mannamót. Það að vera ljóðskáld á okkar tímum felst nefnilega ekki einungis í því að skrifa ljóðlínur, einkum við sólarupprás; það felst einkum í því að vera með öðrum ljóð- skáldum allan daginn og undirbúa sig með þeim undir samkomur, uppákomur, upplestrarkvöld og fleiri viðburði sem fylla dagbækur og neyða þau til að vera uppistandandi langt fram á rauðanótt. Enda þótt það að yrkja ljóð (einkum nútímaljóð) útheimti hvorki mikla orku né tíma, þá verður það sama ekki sagt um öll hin verk- efnin sem samviskusamt nútímaljóðskáld verð- ur að taka að sér og gera það að verkum að lífið er þeim ægileg byrði: fara þarf í ferðalög í flug- vélum eða í rútum til að sækja staðbundnar eða alþjóðlegar hátíðir, vera á löngum upplestr- arkvöldum frammi fyrir alls kyns áheyrendum, fara á barnaheimili, hæli og bókasöfn, ráð- stefnur, vinnustofur þar sem fólk skrifar á staðnum, standa tímunum saman og rekja ævi sína frammi fyrir áheyrendum, svo ekki sé nú minnst á allar mótmælagöngurnar (gegn hinu illa) eða kröfugöngurnar (í þágu ljóðlistarinnar, náttúrunnar, dygðarinnar og öllu öðru fallegu í þessu lífi) sem er ætlast til að þau taki þátt í, sé þeim annt um að halda áfram að vera við- urkennt ljóðskáld. Og allt fer þetta fram í hóp- um, alltaf innan um sömu hégómafullu starfs- félagana, frammi fyrir hávaðasömum mannsöfnuði, stundum dauðadrukknum, oft al- veg menningarsnauðum, þótt það verði að við- urkennast að yfirleitt sé hann afar áhugasamur. Það er skiljanlegt hvers vegna fólk þarf að vera (sí-) ungt til að standa í þessu og hvers vegna ljóðskáld, jafnvel þau ungu, eru alla jafna náföl og heilsutæp. En nú stendur til að Vorið þeirra vari í tólf mánuði! Það verður ekki friður einn einasta dag! Þegar maður hugsar út í það, þá er þetta hreinlega ómannúðlegt. En sem betur fer er það ekkert vandamál, því nú á tímum er eng- inn hörgull á ljóðrænu vinnuafli, ljóðskáldin eru ævinlega til í tuskið, bræðraböndin milli þeirra svo sterk og svo auðvelt að skipta einu þeirra út fyrir annað, að það er ekkert mál fyrir þau að taka eitt við af öðru og hvíla sig til skiptis, eins og verkamenn á færibandi, til að Hátíðin stöðv- ist aldrei. Ég vil ítreka það að breytingin sem ég tala um, umbreytingin myndarinnar af einræna skáldinu sem fyrirlítur heiminn yfir í endalausa, glaðværa hjörð ljóðskálda sem þyrpast á hátíð- ir, er ein þeirra nýjunga sem einkenna samtíma okkar. Menn nefna þá kannski að ljóðrænt fé- lagsstarf sé margþætt fyrirbæri og að skáldin hafi alltaf haft meiri og minni tilhneigingu til að mynda ýmiskonar hópa, strauma og stefnur. Poetae poetas fricant. Ennfremur benda menn ef til vill á það að það er ekki nýtt fyrirbæri að ljóðskáld troði ljóðunum sínum upp á skilnings- vana áheyrendur. Molière orti meðal annars um þetta í leikriti sínu, Les Femmes savantes. En Molière gat ekki séð það fyrir að sú árátta að troða upp fyrir aðra, nokkuð sem herjaði bara á sum ljóðskáld á hans tíma, er á okkar tímum orðin skylda fyrir öll ljóðskáld, það er að segja ein tegund „birtingar“ og viðurkenningar sem er þeim algerlega bráðnauðsynleg til að lifa af. En einkum gat hann þó ekki séð það fyrir, að til að svala þörf sinni fyrir að sýna sig fyrir öðr- um myndu ljóðskáldin, sem áður fyrr var mjög annt um sérstöðu sína og sérkenni þess sem þau voru að yrkja um, myndu samþykkja að koma fram uppi á sviði þar sem þau koma fram í þröngum röðum, hvert á fætur öðru eða hlið við hlið, eins og hermenn á sýningu eða dansarar í frönskum kan-kan-dansi (því miður þó án þess áhugaverðasta, búninganna). Það er því sannarlega eitthvað nýtt við það tvöfalda ljóðræna fyrirbæri sem við horfum uppá nú á tímum – hátíðahöld sem drifin eru áfram af sýniþörf og því að þröngva sér uppá aðra – nokkuð sem á ekkert skylt við einstaka dæmi sem menn gætu tínt til frá þeim tíma áður en póstmódernisminn kom til sögunnar. Þannig hópuðu ljóðskáld sig áður fyrr saman á svipaðan hátt og sértrúarsöfnuðir sem fara meira og minna leynt, eða eru í það minnsta á jaðrinum, og meðlimir þess – ungir, fáir og hlédrægir – sem ýmist drógust að vegna tiltekins meistara eða hugmyndar, hittust af og til sér til skemmt- unar fjarri augnaráðum annarra og, á alvarlegri augnablikum, til að verja nokkrar hugmyndir sem þeim voru kærar, skoðanir sem einkum voru af listrænum toga og taldar framúrstefnu- legar, en það gerði þau tortryggileg í annarra augum og þjappaði þeim enn meira saman. Þessar skoðanir birtust síðan í einni eða fleiri yfirlýsingum og síðan leystist hópurinn yfirleitt upp og hver og einn meðlimur í hópnum gat annaðhvort snúið sér að einhverju öðru eða haldið einn áfram að byggja upp eigin feril og höfundarverk sitt sem ljóðskáld. Í stuttu máli sagt, þá var það að tilheyra einhverjum hópi til- tekin og tímabundin fagurfræðileg gjörð, nokk- uð sem er gerólíkt því sem nú tíðkast, þar sem samruninn við andlitslausan og hávaðasaman hóp ljóðskáldanna er ekki einungis orðin eina og eðlilega leiðin til þess að stunda ljóðlist, held- ur skylduform sem öll ljóðskáld verða að virða ef þau vilja láta vita af sér í heiminum. Það sem einna helst vekur athygli við ljóðahátíðarnar og aðrar slíkar ljóðamessur er einmitt að þau eru ekki endilega undirlögð af undirmálsskáldum eða leirbullum, þótt þau séu oft í meirihluta, heldur draga til sín öll ljóðskáld og ljóðaheiminn sem slíkan, þar á meðal fjölda ljóðskálda sem talin eru þau „alvarlegustu“ og ólíklegust til að láta blekkjast af þessum misstóru en tilgerð- arlegu hátíðahöldum sem einkum er ætlað að höfða til ferðamanna og meðaljóna. Þess vegna kviknar fjöldi spurninga hjá okk- ur, vesælum „áhafnarmeðlimum“. Hvernig geta alvöru ljóðskáld þolað það að taka þátt í slíku húllumhæi, slíkri afbökun á ljóðlistinni? Hvern- ig geta þau gengið svona langt í því að svíkja hina miklu forvera sína? Hvernig geta þau látið sig hafa það að draga list sína niður í það að láta setja henni efnisskorður á borð við „von“ og leyfa að henni sé stillt upp í kastljósi fjölmiðl- anna? Og ennfremur má spyrja: hvað er það í sálarlífi nútímaskálda sem ýtir þeim svona ákaft í faðm hvers annars? Hvaða söknuður eft- ir frumstæðum, munnlegum samskiptum þjóð- flokksins, hvaða sakleysi eða hvaða leynda sekt- arkennd, hvaða hræðsla við einsemdina eða hvaða óviðráðanlega þörf fyrir hylli almennings er það eiginlega sem veldur því að þau eru eins og útspýtt hundsskinn út um allt og hlýða strax kalli minnstu hátíðarhaldara, og troða upp í fé- lagi við klappstýrur, tamda hunda og trúða? Eins og þekkingu manna er háttað nú er ekki einu sinni hægt að fá byrjun að fullnægjandi svari við þessum spurningum. Til þess þyrfum við að hafa aðgang að nýrri tegund rannsóknar sem einungis menn eins og Henri Fabre eða Maeterlinck, höfundur hinnar heillandi og ná- kvæmu bókar, Líf býflugnanna, gætu ef til vill framkvæmt fyrir okkur. Þangað til verðum við allavega að viðurkenna að gömlu fallegu líking- arnar sem lýstu ljóðskáldinu sem vængjaðri veru, holdgervingi einsemdarinnar og stoltsins, albatrosinn hjá Baudelaire, svanurinn hjá Mal- armée, engillinn hjá Valery, henta fráleitt leng- ur til að lýsa raunveruleikanum eins og hann er nú. Líkingin núna myndi frekar útheimta ann- ars vegar iðandi fjölda einstaklinga og hins veg- ar hvarf þeirra í eina sameiginlega vitund og hreyfingu, mynd sem vissulega væri ekki eins glæsileg en ef til vill mun öflugri. Til dæmis, og til að halda mig enn við svið fuglafræðinnar: ger af svölum eða flokkur af mörgæsum. Þessi lík- ing á raunar í það minnsta tvennt sameiginlegt með fundum nýljóðskálda samtímans. Í fyrsta lagi, hávaðasöm nærvera: það syngur, eða það gefur í það minnsta frá sér hljóð, gaggar og kvakar án afláts, öfugt við albatrosinn, svaninn og engilinn, sem er sjaldgæfur og lítt áberandi fiðurfénaður. Og í öðru lagi, alger samhæfing þrátt fyrir að það líti út fyrir að vera óreiða: enda þótt fuglarnir séu í tuga, hundraða, jafnvel milljóna tali, þá fljúga hóparnir eða gerin æv- inlega í takt, mynda eina samfellda heild; saman hefja þeir sig til flugs og setjast, fljúga saman til þessa eða hins staðarins, saman eru þeir æstir eða rólegir, en einkum er það saman sem þeir kveikja von í brjósti mannanna með sínum glað- lega söng. En því miður verða þessar tvær myndir líka úreltar um leið og Vorhátíð ljóðskáldanna stendur stöðugt yfir. Því það má ekki gleyma því að enda þótt svölurnar eða mörgæsirnar lifi saman í hópum, þá breytist hegðunarmynstur þeirra eftir árstíðum. Þá eigum við ekki eftir nema eina einustu myndlíkingu sem hentar verulega vel til að lýsa siðum vina okkar ljóð- skáldanna: hænsnahúsið. Friðrik Rafnsson þýddi.  [1] Sjá Le Monde des livres, 31. október 2003, p. II [2] Sjá Le Monde des livres, 7. nóvember 2003, p. II [3] Sjá Le Monde des livres, 5. mars 2004, p. II François Ricard er bókmenntakennari við McGill- háskóla í Montréal í Kanada. Hann var um skeið rit- stjóri bókmenntatímaritsins Libérté og hefur skrifað fjölda greina og bóka um kanadískar og evrópskar bók- menntir. Nýjasta bók hans nefnist Lokasíðdegi Agnesar – ritgerð um verk Milans Kundera (Gallimard, París 2003). Grein þessi birtist í franska bókmenntatímarit- inu L’Atelier du roman í júní sl. ’Hátíð ljóðahátíðanna, sú sem er eftirsóttust og frægust vegna þess að hún er að mestu haldin í París, er eflaust Vorljóðskáldanna sem var hleypt af stokkunum árið 1999 af listamanninum og ráðherranum Jack Lang, en síðast þegar hún var haldin (mars 2004) var hún stórfenglegri og hlægilegri en þær sem áður hafa verið haldnar …‘ Morgunblaðið/Kristinn Ljóðskáldið „Þangað til verðum við allavega að viðurkenna að gömlu fallegu líkingarnar sem lýstu ljóðskáldinu sem vængjaðri veru, holdgervingi einsemdarinnar og stoltsins, albatrosinn hjá Baudelaire, svanurinn hjá Malarmée, engillinn hjá Valery, henta fráleitt lengur til að lýsa raunveru- leikanum eins og hann er nú.“ Myndin er af verki eftir Victor Boullet, listamaðurinn sem hugsuður og fagurkeri, sem framleiðandi markaðsvöru og ljóðskáld, listamaðurinn sem spegill samfélagsins.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.