NT - 02.09.1984, Blaðsíða 10

la,-
Sunnudagur 2. september 1984
Réttvísin gegn Brynjólfi.
nefndar, sem hefði það hlut-
verk að framkvæma óhlut-
dræga rannsókn Krossanes-
málsins. Atvinnumálaráðherra
brást ókvæða við og lýsti yfir,
við góð'ar undirtektir annarra
þingmanna landsstjórnarinn-
ar, að ef slík tillaga yrði
samþykkt, myndi stjórnin
segja af sér. Þegar gengið var
til atkvæða um tillöguna, var
hún svo felld með 14 at-
kvæðum gegn 14. Vegna þess-
ara málaloka birtust í Alþýðu-
blaðinu margar harðorðar ár-
ásir á stjórnina og Jón Magnús-
son, og einmitt um svipað leyti
birtist ritdómur Brynjólfs
Bjarnasonar um „Bréf til
Láru“ í blaðinu.
Óákveðin og
ópersónuleg
hugtök
Málið gegn Brynjólfi var
byggt á veikum forsendum eins
og hann bendir sjálfur á í
upphafi varnar sinnar. Hann
tekur upp umræddan kafla úr
greininni og spyr: „Er nú sagt
í þessari grein, „að guð sé ekki
annað en hégómagjarn og öf-
undsjúkur harðstjóri og
óþokki?" Þeir, sem kunna að
lesa, ættu að sjá fljótlega að
svo er ekki, heldur þvert á
móti. Hugsunin er þessi: Sam-
kvæmt túlkun ýmsra kenni-
manna á eiginleikum guðs og
guðshugmyndinni, er það aug-
ljóst, að g’uð er ekki annað en
hégómagjarn o.s.frv. Prátt fyr-
ir þetta er hægt að fá menn til
að elska og virða þessa afkára-
legu guðshugmynd. Fáviskan,
einfeldnin, siðferðissljóleikinn
og blind trúgirni á yfirboðar-
ana eiga sér svona djúpar
rætur. ...Pað, sem verndað
er í grein hegningarlaganna, er
ekki annað en trúarlærdómar
og guðsdýrkun trúarfélaga eða
trúarbragðastofnana. ... I grein
minni er engan veginn ráðist á
trúarlærdóma eða dogmur
hinna opinberu trúarbragða
eða nokkurs trúarfélags, held-
ur hitt, hvernig þeir oft og
einatt eru útskýrðir. Pað er
heldur ekki sveigt að guðs-
dýrkun nokkurs trúarfélags."
Brynjólfur fer fleiri orðum
um þá ákveðnu guðshugmynd
sem um er að ræða, og segir
ennfremur: „Ég vil endurtaka
að með ummælum mínum var
ekki átt við guðshugmynd,
guðsdýrkun eða trúarlærdóma
nokkurs sérstaks trúarfélags,
heldur yfirleitt við afskræmda
guðshugmynd, notaða í þjón-
ustu ills málefnis. Og það ligg-
ur í augum uppi, að það getur
ekki verið tilgangur laganna,
að vernda hin eða þessi óákveð-
in, ópersónuleg og abstrakt
hugtök.
Jafnvel þó að ég hefði ráðist
á guðsdýrkun einhvers trúar-
bragðafélags á íslandi, myndu
ummæli mín ekki br jóta í bága
við 157. grein hegningarlag-
anna. Ummæli mín voru
hvorki gys né smán, heldur
álvarleg árás.“
Forlög og
frjálst val
Fyrsta orðið í umræðunum
er óneitanlega Pórbergs Þórð-
arsonar sern enginn þorði að
sækja til saka fyrir guðlast. í
„Bréfi til Láru“ segir Þórberg-
ur: „Drottinn allsherjar situr
uppi á himinbungunni og
stjórnar þaðan heiminum
svona með höppum og glöpp-
um (sbr. samsullið forlög og
frjást val). Hann er fávís,
veiklundaður og hefnigjarn.
Hann setur mönnum lögmál til
að breyta eftir, sem hann hefir
margbrotið sjálfur. Hann græt-
ur yfir syndum, sem hann hefir
sjálfur komið inn í heiminn.
Hann refsar fyrir afbrot sem
hann er sjálfur orsök í. Hann
hefir sérstök trúarbrögð. Þessi
trúarbrögð hefir hann gefið
sinni útvöldu þjóð í bók þeirri,
sem Biblía heitir. Þá, sem trúa
Biblíunni, gerir hann að stríðs-
generölum á himnum. Van-
trúarmenn og heiðingja gerir
hann að leikfangi djöfla úti í
yztu myrkrum. Honum er
meinilla við rússneska bylt-
ingamenn og bolsivíka. En
sjálfur fer hann eldi og felli-
byljum um blómleg héruð og
drekkir heilum þjóðflokkum í
djúpum hafsins."
Það þarf góðan vilja til að
misskilja ummæli sem fjalla
um trúmálaádeiluna í „Bréfi
til Láru“. En þegar viljinn
dregur hálft hlass og broguð
lagagrein afganginn, er greini-
lega hægt að koma ýmsu til
leiðar.
Málamyndadómur
Það er mál manna að íslensk
réttvísi hafi heldur betur misst
niðrum sig í málinu gegn Bryn-
jólfi Bjarnasyni. Fyrir siðasak-
ir var hann dæmdur í eins
mánaðar skilorðsbundið fang-
elsi og til að greiða málskostn-
að. í dómnum segir að ljóst sé
að með ummælum sínum ráð-
ist hann að guðshugtaki ís-
lensku þjóðkirkjunnar og skuli
því sitja í steininum í mánuð.
En með því að ákærði hafi
útskýrt að með hinum um-
stefndu orðum hafi hann að-
eins verið að skýra frá trúmála-
ádeilu í bók þeirri sem grein
hans eigi að vera ritdómur um,
sé dómurinn skilorðsbundinn.
Brynjólfur áfrýjaði ekki
dómnum. Hann taldi slíkan
málamyndadóm ekki þess
verðan að eyða tíma, fé og
fyrirhöfn til að áfrýja honum.
Dómurinn var hinsvegar not-
aður gegn honum, meðal ann-
ars til að bægja honum frá
kennslu í náttúrufræði við
Menntaskólann. Enda ljóst, að
dæmdur guðlastari getur ekki
kennt náttúrufræði svo nokkuð
lag sé á...?
Eins og títt er um dæmda
guðlastara hefur Brynjólfur
seinna fengið uppreisn æru.
Sem kunnugt er varð hann
menntamálaráðherra 1944, og
var alþingismaður í mörg ár.
Það var haft fyrir satt að Ólafur
Thors hafi ekki þorað að fela
honum kirkjumálaráðuneytið,
sem þó hefði verið vel við hæfi.
Til þess kom nú raunar ekki,
því Brynjólfur óskaði sjálfur
að vera laus við það, og að sá
kaleikur væri tekinn frá sér.
Menn hafa tilhneigingu til
að segja um atburði eins og
þennan, að þetta hafi verið
öðruvísi í gamla daga, svona
nokkuð geti ekki gerst í dag.
Brynjólfur segir sjálfur að til
að skilja þennan dóm verði
maður að hafa í huga pólitískt
ástand á íslandi á þessum
árum. En hvernig pólitískt ást-
and er þá á tslandi í dag, úr
því að sagan getur endurtekið
sig? Eða hvers eðlis er nýaf-
staðið „Spegilsmál"?
■ „Ég veit nú ekki hvað ég
get sagt um þetta núna“, sagði
Brynjólfur Bjarnason þegar
blaðamaður vildi fá hann til að
segja eitthvað um málið. „Ég
skrifaði mína vörn þegar þetta
gerðist, og hef í raun og veru
litlu við hana að bæta. Það er
erfitt að segja frá þessu núna,
án þess þá að gera grein fyrir
því pólitíska ástandi sem var á
Islandi á þessunt árum. Þetta
var allt annar heimur en við
búum í núna, og fólk á kannski
erfitt með að gera sér grein
fyrir því.
Það.voru margir sem höfðu
á orði að þetta væri einhvers-
konar hefndarráðstöfun. Al-
þýðublaðið hafði gengið vask-
lega fram í Krossanesmálinu
og andstæðingar þess vildu
koma á það höggi. Greinin
birtist í Alþýðublaðinu og þess
vegna var gripið til hennar. Ég
hafði ekki skrifað fullt nafn
undir, bara stafina mína, svo
Hallbjörn Halldórsson, sem
þá var ritstjóri Alþýðublaðs-
ins, var fyrst í forsvari. Ég tel
ekki nokkurn vafa á því, að
þessu var fyrst og fremst beint
gegn honum og blaðinu. Ég
var ekki það þekktur þá, að
þeim þætti taka því að ráðast á
mig. Énþetta vorumínirstafir,
og ég kannaðist við að hafa
skrifað greinina, svo þetta lenti
bara á mér. Nú var margt
skrifað á þessum tíma sem
kannski var ekki síður ástæða
til að kæra, til dæmis ýmis
ummæli Þórbergs Þórðarsonar
og Halldórs Laxness.
Það má benda á, eins og ég
sagði í formála að kverinu, að
það er ansi erfitt að dæma í
svona máli. Dómurinn var
ákaflega skrítinn og rökstuðn-
ingur hans furðulegur. Dómar-
inn sagði að það væri augljóst
að ég væri þarna að vega að
kenningum kirkjunnar, að
þetta væri sem sagt árás á
starfsemi hennar. Svo koma
málsbæturnar, og þær voru að
ég hafi haldið því fram að ég
hafi alls ekki átt við kenningar
kirkjunnar. Hvernig gátu það
verið málsbætur? Ég er dæmd-
Fyrst og fremst beint
gegn Alþýðublaðinu
■ „Dómurinn var ákaflega skrítinn og rök-
stuðningur hans furðulegur“, sagði Brynjólfur
Bjarnason frv. menntamálaráðherra. Brynjólf-
ur var ákærður og dæmdur fyrír guðlast árið
1925, vegna rítdóms sem hann skrifaði í Alþýðu-
blaðið um „Bréf til Láru“ eftir Þórberg Þórðar-
SOIl. NT-mynd: Róbcrt.
■ Jóhannes Jóhannesson var bæjarfógeti í
Reykjavik 1925. Hann dæmdi Brynjólf í eins
mánaðar skilorðsbundið fangelsi á þeim for-
sendum að þó það væri augljóst að hann hefði
átt við kenningar kirkjunnar, hefði hann haldið
fram að svo væri ekki.
ur fyrir að ráðast að kenning-
um kirkjunnar, hvernig gátu
þá verið málsbætur að víkja
sér undan því, ef svo var?
Með vörninni sýndi ég í
raun og veru fram á að það
voru engar forsendur fyrir
málshöfðun. Ég bjó lengi í
sama húsi og Lárus Jóhannes-
son lögfræðingur, hann var
sonur dómarans, og varð síðar
hæstaréttardómari og alþing-
ismaður fyrir Sjálfstæðisflokk-
inn í mörg ár. Ég sýndi honum
vörnina, og honum fannst hún
mjög góð. Hann sagði, að ég
hefði þarna fært fullgild rök
fyrir því að málshöfðunin væri
ekki á rökum reist. En dómar-
inn var í þeirri aðstöðu að
hann gat ekki kveðið upp sýkn-
unardóm. Þetta var mála-
myndadómur og mér fannst
ekki taka því að áfrýja honum,
enda hefði það sjálfsagt farið á
sama veg. Hæstiréttur hefði
ekki heldur getað kveðið upp
sýknunardóm, eins og ástandið
var.
En þetta var notað gegn
mér, það vissi ég vel, þótt það
væri aldrei gert opinberlega.
Ég var atvinnulaus, þegar
þetta gerðist, en hafði von um
að fá kennslustarf í náttúru-
fræði við Menntaskólann í
Reykjavík. En það varð ekki
af því vegna þessa máls. Mér
gekk yfirleitt illa að fá vinnu
eftir þetta, og var seinna rek-
inn frá starfi við skóla fyrir
pólitískar sakir. Jónas frá
Hriflu beitti sér fyrir milkum
pólitískum hreinsunum í
skólakerfinu um þessar
mundir. Og þá kom sér líka vel
að hafa þennan dóm að vitna
til því til sönnunar, að skólarn-
ir mættu ekki hafa slíka menn
í þjónustu sinni til að uppfræða
æskulýðinn, heldur ekki um
náttúrufræði.
Ég veit ekki mikið um málið
gegn Úlfari. Ég var erlendis,
þegar þetta gerðist, og ég hef
ekki séð Spegilinn. En mér
hefur dottið í hug, að það væru
einhverjir, sem vildu koma
höggi á hann vegna bókarinn-
ar, sem hann skrifaði um Frí-
múrara. Þegar menn blaka
eitthvað við Frímúrurum, þá
virðast þeir oftast kunna ráð til
þess að láta það koma þeim í
koll á einhvern hátt“.
1U
Aðgerðir lögreglunnar tókust ákaflega vel og
samstillmg hmna ýmsu þátta í kerfinu reyndist full-
komin. Aö vísu var héraðeins um æfingu að ræða,
oessi blaðdrusla Spegilsins stóð auðvitað engan
veginn undir sér, hvorki sem klám, meiðyrði né
a mennilegt lögbrot einu sinni. Ekki frekar en
nugslys það sem Almannavarnir sviðsettu á Kefla-
víkurflugvelli í vetur svo dæmi sé nefnt. Það var
auðvitað ekki ekta flugslys, varla nokkur maðui
svo mikið sem lést.
En það sem sklpti mestu máli varað hér varhæai
*ýreyna við eðlilegar aðstæður skoðanavarnar-
■' Iandmu- Og Þa& reyndist virka vel, svo ei
bakkaSt Vaskle9n fram9öngu lögreglunnar fyrirað
Við megum ekki gleyma því að jafnvel hér á landt
kynnu að koma upp í framtíðinni raunveruleg rit-
vandamál. Það eralls ekki óhugsandi að hérkynnu
að spretta upp rithöfundar eins og Stefan Zweig,
Thomas Mann, Solsénitsyn, Vaclav Havel eða
BreytenBreytenbach, svo einhverjir séu nefndir.
, F? emrÞessa velheppnuðu æfingu vitum við að
i lslindl.verður hægt að taka málin föstum tökum.
Þvi fylgir mikll öryggiskennd fyrir hinn almenna
Af baksíðu „Samvisku þjóðarinnar“.
■ Þann 30. maí 1983 var 2.
tölublað „Spegilsins" gert
upptækt, samkvæmt fyrir-
skipun ríkissaksóknara, Þórð-
ar Björnssonar. Hald var lagt
á allt upplag blaðsins,
prentgögn, dreifilista og inn-
heimtuplögg, með almennu
lögregluútboði um allt land. I
samtali við „Tímann" daginn
eftir, sagði ríkissaksóknari að
auk þess sem grunur léki á að
efni blaðsins varðaði við lög
um klám og ærumeiðingar,
væri nú verið að athuga hvort
útgáfan bryti ekki í bága við
lög um prentrétt, en í blaðinu
væri hvergi að finna nafn
ábyrgðarmanns.
Þriðja júní, áður en formleg
kæra hafði verið lögð fram,
kom svo út 1. árgangur, 1.
tölublað „Samvisku þjóðarinn-
ar“, útgefandi og ábyrgðar-
maður: Úlfar Þormóðsson. Á
forsíðu blaðsins stendur: „Fyrr
má nú vera! Loksins þegar
kom arminilegt blað reif lögg-
an út allt upplagið. Og ekkert
eftir handa okkur óbreyttum.
Þó mun hægt að fá blað þetta,
Spegilinn, á svörtum en það er
ekki fyrir hvíta menn að standa
í þeim andskota. Leyniblaða-
salar og blaðaleigur græða á
hæl og hnakka. Neðanjarðar-
hagkerfið þrútnar, bólgnar og
belgist út.
Þetta er óþolandi.
Samviska þjóðarinnar býður
að úr þessu sé bætt.
Hér gefur því að líta allt efni
Spegilsins á mannsæmandi
kjörum. Óbreyttir geta að
sjálfsögðu ekki vænst þess að
fá’ða í lit og á fínasta pappír
fyrr en ríkissaksóknari er bú-
inn að lesa öll eintökin. Þó
mun með eftirgangsmunum
vera hægt að fá að kíkja í blað
hjá honum ef menn hringja
heim til hans á kvöldin. (Vin-
samlegast ekki hringja meðan
Tommi og Jenni eru á
skjánum.)"
Eins og þessi inngangur
bendir til er að finna í „Sam-
visku þjóðarinnar" allt efni
Spegilsins bannaða. Þar að
auki er í blaðinu opna þar sem
Spegilsmenn játa vankunnáttu
sína í ærumeiðingum og getu-
leysi sínu til krassandi klámút-
gáfu. Lögreglan brá við skjótt
og gerði Samvisku þjóðarinnar
auk prentgagna upptæka, að
eigin frumkvæði.
Um það bil mánuði eftir að
löghald var lagt á Spegilinn,
gaf saksóknari loks út kæru á
hendur útgefanda. Og sjá,
kært var fyrir brot á prent-
lögum, fyrir klám, en æru-
meiðingaákæran var gufuð
upp, og í hennar stað komin
ákæra um guðlast.
„Snör handtök,
fljótir fætur“
Við löghaldið á Speglinum
sýndu ríkissaksóknari og hans
menn af sér þvílíka eljusemi
og dugnað að ljóst var að hér
var um alvarlegt mál að ræða.
Um þær aðgerðir segir Úlfar
Þormóðsson í „Bréfi til Þórðar
frænda“:
„Með Spegilinn gilti ekki
þessi hægagangsregla sem not-
uð var við rannsóknina á ólög-
legum frímúraradrykkjuskap.
Þá var dagskipunin: Snör
handtök, fljótir fætur.
Ég sé fyrir mér lögreglulið
landsins á fleygi ferð; í þéttbýli
blússa lögreglubílarnir um og
stoppa við hverja sjoppu, inn í
þær strunsa fagurlimaðir lög-
reglumenn og hirða það sem til
er af þessu fordæmda blaði.
Úti í dreifbýlinu eru sýslumenn
og hreppstjórar á þönum.
Hvergi má sleppa úr sölustað;
það verður að forða því að
þjóðin komist í þetta siðspill-
andi rit. Aldrei fyrr hefur verið
skipulögð og framkvæmd svo
viðamikil aðgerð vegna eins
máls á vegum sameinaðrar lög-
reglu landsmanna.
Hugsaðu þér hvað þetta er
fáránlegt: Viðamesta lögreglu-
aðgerð íslandssögunnar er að
gera upptækt blað, og að þínu
frumkvæði; blað sem þú hafðir
ekki einu sinni lesið...
Kollegi minn í glæpnum,
Hjörleifur Sveinbjörnsson, var
eltur uppi út um allan bæ,
a.m.k. í þrígang, og í eitt
skipti hirtur í sjoppu. Áður
hafði lögreglan a.m.k. kynnt
sig á fjórum stöðum og gefið
upp það eitt erindi að hún væri
að leita að Hjörleifi.
Hjörtur Cyrusson dreifing-
armeistari var að dreifa blað-
inu um Suðurnesin þennan
dag. Um kvöldið var hann
ekki kominn heim til sín, og
þá léstu setja lögregluvörð við
heimili hans sem varði alla
nóttina. En þar sem hann kom
ekki heim, heldur lagðist í
synd, þá tókuð þið hann til
yfirheyrslu á skurðdeild
Landspítalans morguninn
eftir, þar sem hann var að bíða
eftir að leggjast undir hnífinn."
„Brotáprent-
lögum“
Brotið á prentlögunum var,
að í blaðhaus Spegilsins var
ekki minnst á hver væri
ábyrgðarmaðurblaðsins. Sjálf-
sagt má réttlæta þá ákæru, en
hvers vegna var þá ekki brugð-
ið við og hald lagt á Tímann,
Þjóðviljann, Morgunblaðið og
DV? Þau blöð gáfu heldur
ekki upp hver væri ábyrgðar-
maður. Meðal játninga Speg-
ilsmanna í „Samvisku þjóðar-
innar“ er eftirfarandi klausa:
„Við játum það í auðmýkt, að
við litum of stórt á okkur. Þar
sem almennilegu blöðin hafa
engan ábyrgðarmann skráðan
héldum við í drambsemi að um
okkur giltu sömu lög. En
dramb er falli næst.“
„Og Spegillinn
varð fyrir valinu“
„Enda sagði hann undarlega