Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. september 2004
!
Ætli mörgum kæmi ekki dálítið
spánskt fyrir sjónir ef eitt af
gullkornum bókaflóðsins þetta
árið og jafnframt dæmigerð
bók fyrir útgáfuna í heild sinni
væri 400 síðna rit um horfna
góðhesta? Einhverjum þætti
það að minnsta kosti vera tákn
annarra tíma – sem þó eru ekki svo langt
að baki. Því á íslenskum bókmennta-
heimi hafa orðið miklar breytingar á síð-
asta áratug eða svo, bækur eins og
Horfnir góðhestar eftir Ásgeir Jónsson,
sem á árum áður voru drjúgur hluti út-
gáfunnar, eru nánast hættar að koma út.
Áður streymdu út
ritverk sem tengdust
þjóðlegum fróðleik
og munnlegri hefð,
bækur um ættfræði
eða þjóðhætti, sagnaþættir, frásagnir af
sjóslysum eða fólki með skyggnigáfu, rit-
raðir eins og Móðir mín – húsfreyjan og
Aldnir hafa orðið, vísnasöfn, endurminn-
ingar, grúsk, skrif sem alþýða manna
fékkst við af óbilandi elju. Þannig bækur
lifðu góðu lífi allt fram undir lok 20. ald-
ar. Þá var sem heil bókmenntagrein liði
undir lok eins og hendi væri veifað; þjóð-
legi fróðleikurinn hvarf ef til vill hraðar
og í meira mæli en fólk hefur áttað sig á.
Skýringarnar eru margar og breytingin
hvorki alfarið neikvæð né jákvæð en
kannski er þetta önnur af tveimur mik-
ilvægustu umskiptunum í íslenskum
bókmenntaheimi undanfarinn áratug.
Hin tímamótin urðu við lát Halldórs
Laxness. Þegar rithöfundur fellur frá
lokast höfundarverk hans, það liggur á
borðinu í endanlegri heild sinni og við
það verður ekki aukið né því breytt. Sá
veruleiki sem verkin vísuðu til er að
baki, samspil þeirra við þann sem við
hefur tekið er öðruvísi. Umfjöllun um
genginn höfund breytist jafnframt, við
tekur nýr fasi, staða hans í samfélaginu
verður önnur. Þetta er ekki lítil breyting
þegar um helsta höfund Íslands er að
ræða. Það er til marks um breytinguna
að í dag er opnað safn um Halldór Lax-
ness að Gljúfrasteini.
Ætli Halldóri Laxness hefði geðjast að
safninu? Ég hef ekki hugmynd um það.
Þórarinn Eldjárn sendi fyrir nokkrum
árum frá sér smásöguna „Eins og vax“ í
samnefndri bók. Í sögunni, sem ber það
yfirbragð að vera sannsöguleg, er sagt
frá vaxmyndasafni Óskars Halldórs-
sonar sem var til húsa í Þjóðminjasafn-
inu – öðru safni sem opnaði með pompi
og prakt í þessari viku. Í safni Óskars
var til sýnis vaxmynd af Halldóri Lax-
ness. Samkvæmt sögunni hafði Halldór
mikinn óbifur á þessari mynd og hefði, af
fagurfræðilegum ástæðum, fremur kosið
eirmynd af sér. Slík var óbeit hans að
hann fór þess skriflega á leit við yfirvöld
að myndin yrði fjarlægð, sem var gert.
Safnið lagðist síðar af; vaxmyndina af
Halldóri verður hvorki að finna á Þjóð-
minjasafninu né á Gljúfrasteini því ef
marka má sögu Þórarins brotnaði hún á
leiðinni í geymslu í Kópavogi.
Hvaða beigur stóð Halldóri af vax-
myndinni? Er eitthvað hryllilegt við vax-
myndasöfn? Já, eiginlega eru þannig
söfn dálítið hryllileg. Þau eru líkt og sal-
ur af lifandi dauðum, fólki í mynda-
styttuleik. Vaxmyndir eru eins og raun-
verulegt fólk að þykjast vera listaverk
fremur en eftirlíkingar af fólki. Vax-
myndasöfn ganga beinlínis út á óhugnað-
inn sem felst í því að myndirnar virðast
of raunverulegar. Hryllingsdeild margra
slíka færir heim sanninn um þetta. Og
jafnvel myndir sem ekki eru á þeirri
deild hafa einhverja ískyggilega nær-
veru. „Það gildir bara að stara nógu
lengi og aldrei líta undan,“ segir sögu-
maður í smásögu Þórarins.
Þegar um hægist ætla ég að líta við í
báðum söfnunum sem hafa verið opnuð í
vikunni, eiginlega vona ég að ég finni þar
ekki fyrir hið storknaða form, of raun-
verulega mynd af Halldóri Laxness og
grafkyrra góðhesta, heldur svipmyndir
úr tveimur burthorfnum veröldum
Horfnir
heimar
og söfn
Hermann Stefánsson er bókmenntafræðingur
og rithöfundur.
Eftir Hermann
Stefánsson
hermannstef-
ansson@yahoo.com
Æ, sjónvarp er víst óhjákvæmileg-ur hluti tilverunnar nú á tímum.Æ, er yfirleitt nokkuð við því aðgera? Æ, hvað ég óska þess
stundum ákaft og heitt að við værum laus við
fyrirbærið! Þennan tímaþjóf! Æ, þetta firring-
artól! Þennan gleðispilli!
Æ, það er þessi sífellda krafa um afstöðu til
þess sem aðrir sáu; með öllu tilgangslaust að
reyna að lifa öðru lífi en
sjónvarpsgláparans, eða
hvað?
Æ, ég trúði því í sakleysi
mínu að fjölgun rása og
stöðva mundi frelsa okkur undan þeirri kvöð
að þurfa að horfa sífellt á sjónvarpið til þess
eins að geta talist gjaldgeng í samfélaginu,
vera viðræðuhæf um þetta smáræði, vegna
þess að fyrstu sjónvarpsárin á landinu voru
óbærileg með öllu, allt þetta svart-hvíta murr-
andi musk sem við væntum svo mikils af. Þau
ár höfðu mun meiri áhrif á öll okkar samskipti
en nokkuð annað hafði gert áður.
Æ, hvað það var léttvægt allt! Æ, hvað allt
fékk nýjan og tilgangslítinn blæ! Æ, hvað það
er allt saman léttvægt enn!
Æ, eigum við ekki bara að vera fullkomlega
ærleg gagnvart okkur sjálfum, svona einu
sinni, kannski af því að lýðveldið er komið á
sjötugsaldurinn, og viðurkenna að þetta amer-
íska fjöldaframleiðslusjónvarp sem hér ríður
húsum á óteljandi og æ fleiri ’íslenskum’ sjón-
varpsrásum kemur okkur minna en ekkert
við?
Æ, Ísland! Æ!
Æ, æ!
Æ, eigum við ekki bara að vera ærleg svona
einu sinni gagnvart sjálfum okkur og umheim-
inum og loka fyrir svo kallað ’íslenskt’ sjón-
varp? Endanlega. Væri einhvers að sakna?
Æ, ég held ekki!
Æ, hvað við gætum gert margt fyrir pen-
ingana!
Æ, lesandi kær, ég viðurkenni fúslega að
stundum gerist það að sjónvarpið grípur mig
heljartökum, en það varir aldrei lengi, og næst
veit ég af mér í angistarkasti yfir að hafa
sólundað tíma mínum í stökkar karamellur
meðan ég gæti verið að njóta krásanna af því
sem tíminn, heimurinn og saga hvors um sig
hafa að bjóða mér. Og víns til að skola krás-
unum niður!
Æ, hér erum við ræflarnir að burðast við að
reka okkar eigið sjónvarp; og við gerum ugg-
laust miklar og óvægnar kröfur til fyrirbær-
isins úr því við erum búin að fjárfesta í því á
annað borð, en þá vaknar spurningin. Eigum
við engan metnað yfirleitt? Sleppum öllum
óþægilegum lýsingarorðum á borð við ’menn-
ingarlegan’, ’málfarslegan’, ’þjóðlegan’. Að
minnsta kosti að sinni. Vegna þess að krafan
er einfaldlega um metnað, ekkert meira.
Æ, gerum landið bara að einni allsherjar
myndbandaleigu fyrir bandaríska framleið-
endur! Því ekki? Íslenskt sjónvarpsefni nær
hvort eð er svo til engu máli. Það er ekki einu
sinni borið við að framleiða það! Hvað varð um
hugmyndir Tómasar Inga Olrich, fyrrum
menntamálaráðherra, frá því fyrir bara fáein-
um árum um sjóð til þess að efla framleiðslu
leikins sjónvarpsefnis á því ástkæra ylhýra?
Var frumvarp um það yfirleitt lagt fram á Al-
þingi? Ekki minnist ég þess.
Æ, hvaða skáld var það nú aftur sem sagði:
„Vilji er allt sem þarf.“
Og að lokum, æ, hvað er að gerast á Sjón-
varpi allra landsmanna? Æ, hvers vegna
hverfur hver stórstjarnan þaðan eftir aðra?
Hvers vegna tekst Stöð 2 að laða til sín alla þá
sem pluma sig í sjónvarpi eins og fiskar í
vatni?
Vinur minn svaraði þessu með orðunum: Æ,
er ekki bara í rólegheitum verið að eyðileggja
ríkisrekna fjölmiðilinn?
Æ, er það nú svo?
Æ!
’Æ, gerum landið bara að einni allsherjar myndbanda-leigu fyrir bandaríska framleiðendur! Því ekki? Íslenskt
sjónvarpsefni nær hvort eð er svo til engu máli. Það er
ekki einu sinni borið við að framleiða það! ‘
Fjölmiðlar
eftir Árna Ibsen
aibsen@internet.is
Það eru fáar, kannski engar, kvikmyndir sem hægt er að líkjahenni [Motorcycle Diaries] við. Hollywood-myndin „Che“ frá1969 með Omar Sharif er skelfilega vond og þess vegna
gleymd, og „Maður allra árstíða“ eftir Alan Parker er í hálfgerðum
tilbeiðslustíl. Hugsanlega má finna einhverja hliðstæðu í persón-
unni í „Lawrence of Arabia“, þar sem einn maður kýs að berjast
með þeim málstað, ekki her, sem hann telur réttan. Ég veit ekki
hvort það er tilviljun að „Farhenheit 9/11“ eftir Micheal Moore hafi
verið gerð á sama tíma, en ólíkari myndir er varla hægt að finna.
Mynd Moores er allt sem mynd þeirra Salles og Redfords er ekki.
[...]
Samanburður mynda Michael Moores og þeirra Walters Salles
og Roberts Redford er hugsanlega ekki sanngjarn því efni þeirra
eru mjög ólíkt og lagt af stað með ólíkt veganesti. En var takmark-
ið með gerð þessara mynda ekki á sömu nótum, það er að segja
sannleikann, sannleika sem tengist á ólíkan hátt sömu pólitískum
straumum?
Jarðsamband, og skilningur á þessum rótum sem sú pólitík er
sprottin úr sem fjallað er um í „Farhenheit 9/11“, er víðsfjarri. Við
skynjum það ekki. Formið kaffærir efnið svo það skili sér sem
kvikmynd. Þess vegna mun í mínum huga „Farhenheit 9/11“
gleymast fljótt. Hún segir ekki mikið af nýjum fréttum þótt ein-
hverjir vinstrimenn hugsi kannski, „aha, gott á þá“, hún virkar
einsog elektrónísk útgáfa af morgunblöðunum, fréttaskýringaþáttur
í léttum dúr sem við höldum að sé kvikmynd af því við höfum aldr-
ei séð svona fréttaskýringaþátt, eitthvað sem við vorum búin að sjá
og bætir litlu við. „Mótorhjóla-dagbókin“ minnir okkur hins vegar á
grundvallaratriði, hún nýtir formið og nær hughrifum án þess að
predika, er alvöru kvikmynd.
Samanburðurinn er því áhugaverður, auk þess sem saga þessara
tveggja ungu manna á ferðalagi um Suður-Ameríku er sönn og
minnir á að aðstæður þorra fólks í álfunni í dag hefur lítið breyst
þótt mikið hafi gerst. Vonandi gefst íslenskum bíógestum tækifæri
til að sjá þetta ferðalag.
Einar Þór Gunnlaugsson
Kistan www.kistan.is
Mótorhjóladagbækur
Morgunblaðið/Jim Smart
Þriðji maðurinn!
I Undir Madison Square Garden, þar semRepúblikanar héldu flokksþing sitt í vik-
unni, er stærsta lestarstöð New York borgar,
Penn Station. Gríðarlegur fjöldi fólks fer þar
um dag hvern, fólk frá Long Island, Brooklyn,
Bronx, New Jersey, New York, alls konar
fólk, flest á leið í og úr vinnu, svartir, hvítir,
gulir, rauðir, gagnkyn-
hneigðir, samkynhneigðir,
tvíkynhneigðir, fólk með alls konar hneigðir
og þarfir og skoðanir, gera má ráð fyrir að
rúmur helmingur sé þó annaðhvort demókrat-
ar eða repúblíkanar, hinir kjósa ekki, sem
þýðir þó ekki að þeir hafi ekki skoðun, það
felst líka afstaða í því að kjósa ekki.
II Lestarverðirnir hjá Long Island RailRoads eru flestir svartir eða konur, fáir
hvítir karlar klæðast blásvarta búningnum.
Verðirnir ganga um vagnana og rukka ferða-
langa um miða sem þeir gata með þar til
gerðri töng. Þeir bjóða góðan dag eða spyrja
hvernig maður hafi það og óska manni svo
góðrar ferðar. Fólkið situr fremur þétt saman.
Axlir snertast og læri, það getur verið erfitt
að koma fótunum fyrir ef tveir hávaxnir sitja
gegnt hvor öðrum. Mikill maður vexti, brúna-
þungur, nánast illúðlegur með spjald hang-
andi um hálsinn sem gefur til kynna að hann
starfar sem öryggisvörður fær sessunaut sinn
til þess að anda rólega. Andlitsfríð stúlka með
ljóst hár, klædd stuttu pilsi, þunnri skyrtu og
rauðum strigaskóm fær hjartað til að slá örar.
III Spænskumælandi fjölskylda situr ínæstu röð fyrir framan. Hún er hávær.
Litlu börnin orga, eldri börnin rífast en for-
eldrarnir sitja hljóðir og stara út um
gluggann. Svört stúlka um tvítugt ráfar fram
og til baka um vagninn og muldrar eitthvað
fyrir munni sér. Öðru hverju grípur hún litla
stílabók úr vasa og byrjar að hripa eitthvað
niður í miklum flýti. Allt í einu kemur ungur
maður hlaupandi í gegnum vagninn. Hurðinn
við enda vagnsins skellur aftur. Rétt á eftir
honum kemur annar maður á hlaupum. Hurð-
in skellur aftur. Hvað er á seyði?
IV Lestin þýtur fram hjá hverjum bænumá fætur öðrum. Reyndar eru skilin á
milli þeirra óljós, helst að maður greini mun á
hreinlæti, í sumum bæjum eru húsin líka reist
af litlum efnum, í sumum hverfunum eru að-
eins blokkir, dökkbrúnar blokkir með svörtum
gluggum í álrömmum og ryðguðum eldvarn-
arstigum. Á næstu lestarstöð kemur stór, ljós-
hærður maður inn í lestina. Hann stendur við
dyrnar, slagar svolítið, rennir uppspenntum
augum yfir sætaraðirnar, flestir líta undan.
Hann er sinaber, klæddur skítugum gallabux-
um og rifnum stuttermabol. Hann er í sand-
ölum og engum sokkum. Hann hefur ekki
greitt sér lengi. Hann festir augun á manni í
svörtum jakkafötum að tala í síma. Maðurinn
talar hátt en lækkar róminn þegar honum
verður litið í glyrnurnar sem stara á hann.
Lestarvörðurinn gengur fram hjá manninum
án þess að rukka um miða.
V Stuttu síðar er stúlkan í stutta pilsinu ogþunnu skyrtunni að þjóna til borðs á veit-
ingastaðnum Hooters úti á eynni. Það starfa
einungis stelpur á þessum stað. Þær eru allar
svona léttklæddar. Þær eru allar með sítt,
ljóst hár. Þær eru allar ljósar yfirlitum. Þær
eru allar mjög grannar. Þær eru allar með
jafn stór brjóst. Hvaða staður er þetta eig-
inlega?
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.