Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.2004, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. september 2004
H
vílík dómadagsdella! hugsaði
Héðinn og kímdi með sjálfum
sér,Tjörnin – þessi mengaði
skítapollur og úrgangsgryfja.
En svona var allt í plássinu.
Mundi allt í einu eftir ljós-
mynd af Jónassen lækni ásamt eiginkonu og
fleira fólki í báti á Tjörninni nokkru fyrir alda-
mót. Fólkið er klætt í sitt fínasta púss, dokt-
orinn sjálfur með hvítt skyrtubrjóst, slaufu,
hvítar ermalíningar og harðan hatt yfir miklu
yfirskeggi sem teygði andlitið niður á við, en í
baksýn timburkumbaldar, þokulegt ólýsi yfir
öllu, hús speglast í vatni
sem vekur grun um kyrrð
handan hraðfleygs raun-
veruleika. Það var þó vart nema blekking því
undir vatnsfletinum leyndist skolp og saur,
enda lagði upp úr henni megnan ódaun hvar
sem gengið var nálægt henni. Svo flutti Jón-
assen mykju yfir þetta mikla innhaf, safnaði í
haug við hús sitt við Lækjargötu 8, svo sjáv-
argatan var ekki löng hjá húskörlum hans þeg-
ar vora tók og ísa leysti. Þarna römbuðu þeir
hver á eftir öðrum, karlarnir, með rennfullar
hjólbörur, en doktorinn tiplaði á eftir, sjúgandi
skeggið og fylgdist grannt með öllu. Mikil
ósköp er að sjá hvernig þið farið með mykjuna,
sagði hann, þið dritið henni niður um alla götu
eins og skít.
Nú var Jónassen læknir horfinn á vit feðra
sinna og Eggert stórhljóðari hlaupinn út í
buskann, en hann sjálfur á leið heim í miðri
heimsstyrjöld. Hellti í vatnsglas og dreypti á,
ekki laus við velgju, því daunninn í kytrunni
var með ódæmum, af gömlum svita og við-
brenndu fleski, saggastybbu margra ára. Þá
var ilmurinn í eldhúsinu heima betri. Hversu
oft hafði honum ekki verið hugsað heim í
grænmálað eldhúsið, í krókinn við vest-
urgluggann, en svo undarlegt sem það var, þá
mundi hann lyktina best af öllu. Sumar lyktir
greypa sig í minnið og hverfa aldrei, en dyljast
og sæta færis; einhverju slær fyrir og hug-
urinn fyllist af heimlegri angan, þótt ekkert
hafi í raun gerst og á eftir er útilokað að skýra
af hverju, en er svo náið einhvern veginn. Var
það þetta sem félagi hans nam við Tjörnina;
hugblær, ilmur, áhrif af ljósi – lífið utan við
raunveruleikann. Eins og skuggalíkan í hug-
anum, alger óvera, en svo skynjar maður þetta
löngu seinna, annars staðar og í öðrum and-
artökum, eitthvert dulið ættarmót eða sam-
hengi, flöktandi og áður en varir þá rennur
veran bak við augað saman við sjónarspilið hið
ytra.
Þegar þetta bar við greip fortíðin hann föst-
um tökum og hálfgleymdar myndir hlóðust
upp svo minnið hafði ekki undan. Ókunnugir
menn í útidyrum og spurðu eftir Valdimar rit-
stjóra, móðir hans þung á brún, hálfkæft hvísl-
ið á kvöldin, og svo þessir erfiðu tímar þegar
hún fór að heiman og Valdimar reikaði um
húsið eins og vængbrotinn mjósleginn hrafn.
Faðir hans. Hann skildi seinna að í öllu fasi
þessa manns leyndist fyrirvari, stundum var
eins og augnaráð hans sölnaði, yrði sem úti á
þekju, fór svo að þylja eitthvað sem dreng-
urinn botnaði ekkert í. Var utanveltu í sveit-
inni líka, sagði hann lágt, því sá sem hugsar er
hvergi sveitfastur né safnaðarhæfur, en tók
svo skyndilega rögg á sig. Hvaða hangs er
þetta, Héðinn minn! Náttmyrkt hár, slétt yfir
sérlunduðum niðurdregnum andlitssvip, stór
dökk augu sem fátt duldu, enda sóaði þessi
maður ekki augnaráðum á hvern sem var;
þagði og gekk frá ef honum mislíkaði. Móðir
hans talaði hins vegar hástöfum, roðnaði og
varð þungt niðri fyrir, felldi jafnvel tár væri
henni sýnd lítilsvirðing, sem oft bar við, en
kvaldist yfir eigin tilfinningasemi á eftir. Við
stöndum á bersvæði, sagði hún stundum, höf-
um yfir engu að mögla, enda er mótlæti eins
og saltkorn í matinn. Hvernig ættum við ann-
ars að geta metið það sem lífið hefur upp á að
bjóða? Reiði Valdimars var annars eðlis, leitaði
ofan í eitthvað gamalt sem undir var; eins og
væri langstæður heystabbi, troðinn af veðrum
margra sumra og vetra, en var aldrei rifinn
sökum stöðugs ótta við grasleysi, jafnvel þótt
skepnur féllu úr hor og allt kæmist á dauðanöf.
Sálarstabbann mátti ekki snerta!
Móðir hans, Bríet – baráttukonan með skær
og djörf augu, andlitsfall sem varð stórgert
með árunum, röddin skýr og blæbrigðarík,
hárið þykkt og skipt í miðju, með fínlegt nef og
sterka kjálka. Hafði höku í áveðrið andstætt
föður hans. Já, móðir hans gat verið þurr á
manninn, jafnvel köld í viðmóti, en ekki var
hægt að hugsa sér jarðneskari manneskju, þar
var ekki talað úr djúpum eða skýjum ofar,
enda minnti hún meira á orðið boldang en aðr-
ar konur, gjörsamlega laus við frukt og lús-
arskap. Hafi faðir hans verið eins og svífandi
jurt þá var hún salt jarðar og vildi ekki una við
trakteringar sem kvenfólki höfðu verið boðnar.
Körlum datt ekki í hug að konur hefðu sína
löngun, hvað heldur að þær hugsuðu eins og
fólk út af fyrir sig, svo þessi allslausa stúlku-
kind að norðan kom sannast sagna á óvart.
Núna hafði hún unnið stærsta sigur lífs síns,
en var kannski litlu bættari sjálf, hugsaði Héð-
inn, hafði ekki efni á nýjum tönnum og leigði
út hverja kytru, sparaði við sig í mat og hírðist
í herbergisskonsu eins og fátæklingur.
Uppi á þilfari var einkennileg birta, himinn-
inn gulbleikur fyrir stafni, með breiðum geisl-
arákum og mynduðu jafnhliða þríhyrning upp
af fölbláum haffleti, hvasseggjuð teinrétt ská-
bönd, en örlítið fjær glitruðu daufari, óreglu-
legri geislaform og dreifðust til beggja átta
undan hinu ævaforna mynstri, rétt þríhyrna til
norðurs en í suðurátt gleiður þríhyrningur,
sem víkkaði eins og í dansi, en sem hann horfði
brotnuðu þessi form, hurfu undir hafflötinn,
eins og til að safna kröftum því ný rastabönd
komu þegar í ljós, breikkuðu og litir brugðu á
leik, lögðust í línur eins og í uppreisn gegn
mynstrinu gamla sem stöðugt hélt magni sínu í
miðju þessa sjónarspils. En inni í því stóð
dökkur bakki, annars kyns, klauf þrístrending-
inn að neðan með uppréttum línum og höll-
uðust inn hið efra. Hver fékk skilið slíkan leik?
Öll þessi hvössu horn þreyttu augun og leituðu
hrings sólar en fundu ekki í mistrinu sem
dreifði sér upp á lofthimininn.
Héðinn horfði sem bergnuminn en varð
skyndilega eirðarlaus, óþreyjufullur, ætlaði
þessari ferð aldrei að ljúka? Minntist þess í
sömu mund þegar hann fyrst kom til Kaup-
mannahafnar fyrir sex árum. Sigldu með Sjá-
landsströnd í mildu sólskini sem umlék boga-
dregna strönd, enda líktu sumir þessu landi við
Edenslund, allt var grænt og trjásælt, hvítir
Bríet, Valdimar,
Laufey og Héðinn
Matthías Viðar Sæmundsson dósent við íslenskuskor Háskóla Íslands féll frá fyrr á þessu ári í blóma
lífsins – tæplega fimmtugur að aldri. Hann hafði unnið ötullega um nokkurra ára skeið að rann-
sóknum á ævi Héðins Valdimarssonar, forstjóra Olíuverzlunar Íslands og formanns Dagsbrúnar, og
náði fyrir andlát sitt að ljúka fyrri hluta ævisögunnar. Matthías Viðar vann með ævisöguformið á
frjóan hátt og beitti meðal annars aðferðum einsögunnar. Hér er birt brot úr fyrsta kafla.
Eftir Matthías
Viðar Sæmundsson
Héðinn Valdimarsson Myndin er tekin um það leyti
sem Héðinn sneri heim frá námi. Myndin er í
einkaeign. Ljósmyndari er óþekktur.
A
llt sogast í svarthol eilífrar gleymsku. Það er jafn-
vel ekki útilokað að sólkerfið hverfi í gríðarlega
stórt svarthol sem er í miðri vetrarbraut okkar.
Og nálgast.
Þannig svarthol er gleymskan.
Og samt varðveitist allt með einhverjum
hætti.
Eins og efnið.
Það varðveitist í mannsmynd; eða stjörnuryki. En enginn veit
hvað er handan við þyngdarafl svartholsins. Kannski önnur ver-
öld; annar heimur.
Kannski himnaríki.
Eða helvíti.
Þannig veit enginn heldur, hvað er á bak við gleymskuna.
Minningar sem alltaf er verið að særa fram og þá
með skáldskap?
Því sjálfar eru þær gleymskunni vígðar.
Það hefur allt gerzt í tímanum og samt hefur ekkert gerzt.
Og enginn tími!
Það kemur fjarlægð á allt og í þessu bréfi hef ég reynt að lifa í
þessari fjarlægð og gera þig að þátttakanda í henni.
Þessu minnisleysi.
Þessu svartholi gleymskunnar.
Allt gleymt, já. Kalda stríðið, atómskáldskapurinn; módern-
isminn. Komin fjarlægð á allt sem hefur ekki gerzt.
Og ég tek ekki lengur þátt í neinu. Og það er lúxus að vera
ekki til! Því þetta eru ekki góðir tímar.
Kannski er það gott að ryksuga sköpunarverksins nálgast úr
vetrarbrautinni miðri.
Nei, þetta eru afleitir tímar og eins og krakkarnir segja hið
bezta mál, þegar þeir týnast í þyngdarafli sköpunarinnar, sem
allt svelgir í sig.
Það er ekkert samfélag lengur, einungis hagsmunir. Arfleifðin
að leysast upp í poppi og pönki, tvístrast.
Falla í verði eins og hlutabréf.
En samt heldur grenitréð fyrir utan gluggann minn áfram að
bæta við sig grænum nálum og greipfögrum greinum.
Og fuglum.
Og það er orðið hærra en sólin á þorra. Ég er stundum að gefa
því auga, en það haggast ekki. Það er nakið undir sam-
vizkuhvítum snjópelsi, senn kastar það af sér feldinum og vex
nakið inn í vorið.
Gott við eigum enn eitt vor í vændum.
Enn eitt vor, þrátt fyrir allt.
Og allt.
Og þarna á toppnum stendur fugl, það er víst þröstur.
Þröstur sem ég hitti einhvern tíma fyrir margtlöngu í skóg-
inum við Elliðaárnar, heilsaði. Og hann leit á mig og spurði um
leið og hann lagði kollhúfur, Ert þú líka þröstur?
Hann er að viðra sig. Og kannski er hann að hafa gætur á kett-
inum í húsinu handan götunnar. Hann hefur ástæðu til.
Við höfum báðir ástæðu til að vera á varðbergi. Loftið er radí-
ótíft eins og Kjarval sagði.
Hann var öðrum mönnum næmari.
En þannig er þetta tré fullt af atvikum. Eins og líf mitt þegar
ég er að fylgjast með því vaxa inn í óskilgreinda fjarlægð sem
bíður þess.
Þessa fjarlægð sem er innra með sjálfum mér. Eins og það
sem gerðist í kalda stríðinu. Og samt gerðist ekkert, því að allt
hefur gerzt áður. Og þetta ekkert er það sem ég sit uppi með.
Endurtekningin.
Endurtekning nýrra viðhorfa; nýrrar reynslu.
Þannig sat Borges einnig uppi með sitt völundarhús og þess
vegna hafði hann engan áhuga á því að vera módernisti.
Og það hef ég ekki heldur.
Samtíminn er fólk sem ráfar um í þessu völundarhúsi
gleymskunnar og kemst ekki út. En til hvers ætti það að komast
út?
Til að finna sjálft sig?
En það er ekki fyrir utan. Þar er Júróvisjón í gervi gamalla
rímnaskálda því þau eru fortíðarhyggja sem við sitjum uppi með.
Sönglið.
Eins og kækur; eða klissja.
Eða gvendur dúllari allra tíma; persónugervingur síbylju og
endurtekningar.
Þannig situr tréð einnig uppi með rótfasta jörð. Og getur ekki
hreyft sig. Það eigum við einnig sameiginlegt, því að ég er rót-
fastur í fjarlægð sem ég er búinn að gleyma.
Og senn flýgur síðasti fuglinn af greinum mínum.
Og ég heyri sög tímans nálgast um leið og annað fjarlægist.
Hún er vel tennt eins og tígrisdýr.
Eða hákarl.
Þessi beitta sög tímans.
Allar öldur rísa og hníga, svo ég brjóti bragfræðileg lögmál
Snorra og grípi til annarrar líkingar.
Annarrar endurtekningar.
[---]
Ég horfði ekki alls fyrir löngu á verðlaunaúthlutun fyrir popp-
músík í Sjónvarpinu, það var fróðleg uppákoma. Ég hef nokkuð
gaman af Madonnu og Michael Jackson og lít á þau sem dæmi-
gerða skemmtikrafta á sjónvarpsöld.
En lengra nær aðdáun mín ekki.
Af þeim ástæðum vakti það athygli mína þegar verðlaunum
var úthlutað til Michael Jackson á þessari uppákomu að þá
greindi þulurinn ekki einungis frá yfirburðum hans, heldur bætti
hann því við, þegar hann lýsti því hvernig hann dansaði – að þar
væri guð að dansa! Sem sagt þarna blasti guðdómur nútímans
við í allri sinni dýrð.
Loksins!
Já loksins var guð kominn í leitirnar! Og ég sem hafði reynt að
skimast eftir honum alla mína hundstíð!!
Allir hlógu og klöppuðu nema einn vesalingur sem þarna var
viðstaddur og mótmælti af einhverjum ástæðum og var þá bor-
inn út (já, hvað merkir það, rægður? Nei, borinn út úr salnum!),
en guðdómurinn dansaði út af sviðinu með þau orð á vörum að
hann elskaði aðdáendur sína.
Sem sagt hinn dansandi guð.
Og hjartadrottningin, prinsessa fólksins.
Það er umhverfi okkar.
Sjónvarpsþorpið.
Samt eru þetta smámunir samanborið við David Beckham og
Victoriu konu hans spæsgörl. Þau eru upp á milljarðatug, svo
maður tali nú eins og íslenzku börbörsarnir!
David sparkar í ellefu-manna liði, hún söng í fimm-manna kór.
Brúðarkjóllinn kostaði 80 þús. dali og bílaeignin er upp á 3 millj.
dala. Hús hérna og hús þarna, gullhúðað klósett heima í Bret-
landi.
Allt sýnt í poppsjónvarpinu MTV, með velþóknun; auðvitað.
Aumingja Jackson er eins og bernskur ljósengill í samanburði
við þessi goð. Ég sagði goð, ekki að ástæðulausu, því að David er
orðinn hindúaguð og helgimyndir af honum dýrkaðar austur í
Asíu, þar sem menn liggja á bæn við myndirnar og biðja til hans.
Skyldi hann vera bænheitur, það er aldrei að vita!
Og svo höldum við að veröldin sé eitthvað annað en einhvers
Málsvörn og minningar
Matthías Johannessen gerir upp við samtíð sína og rifjar upp
atburði af löngum blaðamannsferli í bókinni Málsvörn og
minningar (Vaka-Helgafell). Hér eru birt þrjú brot úr bókinni
sem segja ýmislegt um innihald hennar.
Victo
arkjó
húða
Eftir Matthías
Johannessen