Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.2004, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. september 2004 | 5
Viðey: „Ég sagði Halldóri frá ferðinni og hug-
myndum okkar. „Jæja“, sagði hann, „ég sem
ætla að fara að byggja uppí Mosfellssveit!““ (Á
Gljúfrasteini).
Vorið 1945 varð Halldóri ljóst að kostnaður-
inn við að reisa sér hús á Gljúfrasteini yrði
meiri en áætlaður var í fyrstu; byggingin myndi
kosta 300 þúsund krónur en ekki 150–200 þús-
und. Honum óaði líka framkvæmdin sjálf. En
Auður sýndi strax á þessu ári hæfileika sína til
að létta af honum praktískum áhyggjum svo
hann gæti algerlega einbeitt sér að skriftum.
Fljótlega eftir að hún hafði séð teikningarnar af
húsinu eftir Ágúst Pálsson arkítekt tók hún til
óspilltra málanna. Þeim hafði komið saman um
að húsið skyldi vera sveitahús án þess að vera
sveitabær, sæmilega stórt án íburðar og tildurs.
Á árs afmæli lýðveldisins, 17. júní 1945, vélrit-
aði Auður upp samning um byggingu hússins.
Það kom líka í hennar hlut að hugsa um innrétt-
ingar og húsbúnað og naut hún þar ekki síst
föður síns sem var listasmiður á járn. Þessi sak-
lausa setning í endurminningum hennar segir
það sem segja þarf: Halldór „var á þessum tíma
önnum kafinn að skrifa Íslandsklukkuna austur
á Eyrarbakka, og treysti mér til að hugsa fyrir
innréttingu og húsbúnaði“ (Á Gljúfrasteini).
Halldór sagði síðar frá þessu sumri í Skegg-
ræðunum við Matthías: „Ég fór austur á Eyr-
arbakka þegar verið var að reisa Gljúfrastein,
svo ég gæti verið í friði fyrir smiðum, sem alltaf
voru að spyrja mig ráða. Ég er vondur að
byggja hús og það var þýðingarlaust að spyrja
mig. Á Eyrarbakka skrifaði ég þá bók, sem
heitir Eldur í Kaupinhafn, í íbúð Guðmundar
Daníelssonar sem þá var í Ameríku.“
Byggingu Gljúfrasteins miðaði rösklega
áfram þótt byggingarefni væru torfengin og
Auður þyrfti að sýna mikla útsjónarsemi til að
koma öllu heim og saman. Um jólin 1945 átti að
flytja í sveitina. Skömmu áður sagði Halldór við
Auði að nú skyldu þau fara suður í Hafnarfjörð
og láta gifta sig. Giftingardagurinn var að-
fangadagur jóla og segir Auður svo frá: „Ég var
hálf utan við mig á meðan á athöfninni stóð.
Þegar sýslumaðurnn tók í hönd mér og sagði:
„Ég óska yður til hamingu,“ svaraði ég: „Takk,
sömuleiðis.“
Að innrétta sig sem hagkvæmast
Aðeins nánasta fjölskylda vissi af giftingunni,
en hvorki vinir þeirra né vinnufélagar Auðar
fyrr en talsvert seinna. Auður fór um kvöldið að
loknu borðhaldi með Ívari frænda sínum að
Gljúfrasteini til að læra á ljósavél og miðstöð og
Halldór kom daginn eftir með gesti sem þau
höfðu boðið um jólin. Það var hvorki rafmagn
né hitaveita í húsinu þegar þau fluttu inn. Kynt
var með kolum sem erfitt var að fá um þessar
mundir og svo var dísilmótor sem sá húsinu fyr-
ir rafmagni svo það lýsti yfir hálfan dalinn. Raf-
magnið kom ekki fyrr en tveim árum síðar.
Eldavélin var prímus svo það var ekki auð-
velt fyrir Auði að bjóða fjölda gesta í mat um
jólin, en þetta hafðist allt. Hjónin nýgiftu voru
lukkuleg með húsið sitt og tóku að huga að því
sem vantaði. Strax í janúar var fluttur flygill í
Gljúfrastein og árið eftir voru haldnir fyrstu
tónleikarnir á Gljúfrasteini; margir stórmerkir
listamenn áttu eftir að spila þar næstu árin á
vegum Tónlistarfélagsins sem útgefandi Hall-
dórs, Ragnar Jónsson, veitti forystu. Og það er
spekúlerað í mubblum svo vinunum verður nóg
um. Þóra Vigfúsdóttir skrifaði í dagbók sína 10.
janúar 1945: „Halldór hefur enga intressu fyrir
bæjarstjórnarkosningunun og yfirleitt engu
nema húsgögnum í augnablikinu.“ Það reyndist
ekki alls kostar rétt því Halldór var ræðumaður
á fundi Sósíalistaflokksins fyrir kosningar. En
gamli vinstrisósíalistinn fylgdi við innréttingu
Gljúfrasteins ágætri reglu sem hann skrifaði
hjá sér aftan á umslag frá þessum tíma: „Í
þessu óhagkvæma þjóðfélagi verður hver að
innrétta sig sem hagkvæmast.“ Þeim hjónum
tókst vel upp við það, einsog þjóðin getur nú
fullvissað sig um eftir að húsið verður opnað
sem safn, innréttað með sama hætti og var
seinni hluta búskapartíðar þeirra.
Sem kunnugt er skrifaði Halldór helst á
hverjum degi og við allar mögulegar aðstæður.
En Gljúfrasteinn hentaði vinnulagi hans ein-
staklega vel. Þar gat hann unnið í friði frá
morgni og fram yfir hádegi og þurfti svo ekki
nema bregða sér út úr húsi til að fara í góða
gönguferð um náttúruna. Úr vinnuherberginu
hafði hann útsýni yfir ána Köldukvísl og gljúfrið
og fjöllin um kring. Halldór hafði ekkert á móti
því að láta fara vel um sig og var veikur fyrir
lúxus, hvort heldur var í fatnaði, bifreiðum eða
aðbúnaði. Eftir rösk fimmtán ár á Gljúfrasteini
hugnaðist honum að það færi vel á að hafa sund-
laug við húsið og felur Auði framkvæmdir, með-
an hann fer í langferð til Rúmeníu, eða einsog
hann segir í bréfi til Auðar 13. apríl 1961: „Best
gánga framkvæmdir undir þinni stjórn þegar
ég er í burtu og ekki til trafala með þrasi og af-
skiftum.“ Þegar Halldór sneri aftur var komin
þessi fína sundlaug í garðinn.
Framkvæmdum var þó ekki með öllu lokið,
því það var eitthvað með steinana í gljúfrinu þar
sem áin Kaldakvísl rennur í Mosfellsdalinn, þar
sem sjö ára gamall drengur undir áhrifum bibl-
íusagna fékk vitrun, þar sem veröld fegurð-
arinnar „ofar hverri kröfu“ birtist skáldinu
fyrst, sem lét hann ekki lausan. Það var annar
steinn í ánni sem Halldór hafði lengi haft auga-
stað á, og vorið 1971 skrifar hann Auði frá Ítalíu
og er að velta fyrir sér að fá mann til að „ná
steininum fagra óskemdum uppúr ánni og
koma honum fyrir á blettinum.“ Verkefnið
kemur að sjálfsögðu í hlut Auðar og 29. apríl
1971 skrifar hún Halldóri að steinninn hafi verið
tekinn úr ánni deginum áður, og þurfti sex
manns og tvær vinnuvélar til þess; einn maður
datt í ána, en hundurinn Lubbi „stakk af uppí
Seljabrekku meðan verið var að manúrera
steininn“, einsog hún sagði í bréfinu. Og nú
stendur þessi steinn á blettinum við Gljúfra-
stein, þögull vitnisburður um bernskudrauma
skáldsins.
Það fer vel á því að Gljúfrasteinn sé gerður
að safni og sem betur fer virðist almenningur
ekki ætla að fara á límingunum þótt kostnaður
hafi orðið nokkur; húsið var byggt á erfiðum
tíma úr naumu efni og þurfti mikilla lagfæringa
við. Reyndar eignaði hið opinbera sér húsið
fyrst sumarið 1949, þegar gert var lögtak í því
vegna skattamála og auglýst nauðungaruppboð
á eigninni. Það var eftir að íslensk og bandarísk
yfirvöld höfðu um skeið í sameiningu reynt að
koma höggi á höfund Atómstöðvarinnar; en það
er önnur saga og bíður bókar.
Nú er ekki annað en óska þess að vel takist til
með rekstur safnsins, það verði lifandi og
skemmtilegt einsog Halldór var sjálfur, og laust
við alla andakt.
Höfundur vinnur að ritun ævisögu Halldórs Laxness.
FJÖLDI listaverka og góðra muna er á
Gljúfrasteini, heimili Halldórs og Auðar Lax-
ness og dætra þeirra í hálfa öld. Eitt það
fyrsta sem ber fyrir augu gestkomandi er
gömul standklukka í anddyrinu, látlaus en
falleg, og sýnir tímans gang þótt enginn búi
lengur í húsinu. 14 ára gamall lýsti Halldór
þessari klukku svo í blaðagrein: „Klukkan er
strengjaklukka; er á hæð 1,8 m. Rauðmál-
aður trékassi yst. Smíðuð hjá James Cowan í
Edinburgh. [...] Skífan í ferhyrndri umgerð
úr látúni: rósir og myndir stungnar í hornin.
Ganglóðin tvö, hvort alt að 6 kg. að þyngd.“
(Morgunblaðið, 7/11 1916).
Halldór sá þessa klukku fyrst barn þegar
hann heimsótti ömmusystur sína í Melkoti.
Þar bjuggu þá Guðrún Klængsdóttir og
Magnús Einarsson sem frændi Guðrúnar
hafði síðar sem fyrirmyndir að afa og ömmu
í Brekkukoti í Brekkukotsannál. Í bókinni
urðu þau táknmyndir alls hins besta úr liðn-
um tíma, æðrulaust friðsemdarfólk og hjálp-
samt og tilheyrir einhvern veginn samlífi þar
sem peningar skipta ekki máli. Mannfélag
sem þetta hefur aldrei verið til, nema í huga
barnsins og er þess vegna alltaf til, þegar
hugurinn leitar horfinnar hamingju barn-
æskunnar. Það rímar við þessa nálgun að
klukkan sú verður til þess að sögumaður
uppgötvar eilífðina. Hún skipar þann sess og
hefur þann svip að drengurinn skynjar að
ekki geti verið mark að öðrum klukkum:
„Hvurnin stóð á því að ég skyldi fá þá flugu
að í þessari klukku byggi merkilegt kvikindi,
og það væri eilífiðin? Það rann semsé upp
fyrir mér einn dag að orðið sem hún sagði
þegar hún tifaði, tveggja atkvæða orð sem
var dregið á seinna atkvæðinu, það væri ei-
líbbð, ei-líbbð. Kannaðist ég þá við þetta orð?
Það var skrýtið að ég skyldi uppgötva ei-
James Cowan, klukkusmiður í Edinborg í
Skotlandi, var uppi þá. Hún barst að öllum
líkindum til Íslands með enskum sjómönnum
sem komu hingað með Jörgen Jörgensen,
hinum fræga danskættaða uppreisnarmanni
sem Íslendingar þekktu sem Jörund hunda-
dagakonung. Jörundur gerði skammvinna
tilraun til valdatöku á Íslandi 1809, og í kjöl-
farið var talsvert um verslun við ensk skip í
nokkur ár. Það er skemmtileg þverstæða
sögunnar að Ísleifur Einarsson, þá dómari
við landsyfirréttinn, hefur líkast til keypt
klukkuna af þessum mönnum sem hann háði
harða baráttu gegn í nafni lögmætra yf-
irvalda. Ísleifur var bróðir langalangömmu
Halldórs Guðjónssonar. Klukkan fór víða,
ekki síst þegar hún var í eigu Páls Melsteðs,
sýslumanns og sagnfræðings, sem kvæntur
var dóttur Ísleifs. Frá Páli barst hún til
Reykjavíkur, til hjónanna Þórdísar og Skafta
læknis í Skaftabæ, en sá bær mun hafa staðið
á horninu þar sem Skólavörðustígur, Ingólfs-
stræti og Bankastræti mætast. Skafti var
raunar járnsmiður, en ástríða hans var lækn-
ingar, og mun fjöldi manna, ekki síst berkla-
sjúklinga, hafa leitað skjóls í bæ þeirra
hjóna. Þegar Þórdís dó 1864 var tilkvödd
sem ráðskona Skafta systkinabarn hennar
Guðrún Klængsdóttir, ömmusystir Halldórs.
Sex árum síðar deyr Skafti, og hafði áður
gefið Guðrúnu klukkuna góðu, sem tekur
hana með sér í Melkot til heitmanns síns
Magnúsar. Og fylgdi henni um leið eitthvert
slangur af þeim vegalausu aumingjum sem
Skafti hafði hýst; mun þar komin skýringin á
ýmsu því fólki sem segir frá að hafi átt at-
hvarf í Brekkukoti um lengri eða skemmri
tíma.
Ævi verks
Guðrún Klængsdóttir dó 1914. Ári síðar er
Melkot rifið og Guðjón Helgason tekur
Magnús gamla til sín í Laxnes, og klukkuna
með. Hún kemur aftur til Reykjavíkur þegar
móðir Halldórs bregður búi á Laxnesi 1928,
en 1940 gefur hún syni sínum klukkuna;
Halldór var þá skilinn við Ingibjörgu fyrri
konu sína og fluttur á Vesturgötu 28. Hann
tekur klukkuna svo með sér í Gljúfrastein,
þar sem hún stendur enn. Glöggir menn hafa
að vísu séð að kassinn hefur verið endurnýj-
aður, því hann passar ekki alveg utanum
verkið. Það er örugglega rétt sem H. Guð-
jónsson frá Laxnesi sagði í niðurlagi blaða-
greinar sinnar forðum: „Prýðilegur frágang-
ur á verki – getur enst aðra eins æfi enn.“
H.G.
Gömul
klukka
lífðina sisona, laungu áður en ég vissi hvað
eilífð var, og jafnvel áður en ég hafði lært þá
setníngu að allir menn séu dauðlegir, já með-
an ég lifði í rauninni í eilífðinni sjálfur. Það
var einsog fiskur færi altíeinu að uppgötva
vatnið sem hann syndir í“ (Brekkukotsann-
áll). Þegar Halldór tekur að kynna sig sem
rithöfund í heimi fullorðinna skrifar hann
grein um klukkuna í Melkoti.
Klukkan er frá því um miðja átjándu öld,
því þótt ekki sé ártal á henni er vitað að
Klukkan úr Brekkukotsannál Efsti hluti klukk-
unnar frægu frá Brekku á Álftanesi sem sagði
„ei-líbbð ei-líbbð“ í Brekkukotsannál.