Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.2004, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. september 2004
eru lyngvaxnar lautir og mosagróið holt og mik-
ið af berjalyngi. Þar, undir þessum steini og í
þessum lautum, átti ég marga skemmtilega
stund í bernsku og hef sjálfsagt búið mér til
margar ímyndanir í sambandi við þennan stað.
Um tvítugsaldur eða rétt innan við tvítugt,
skrifaði ég skáldlega hugleiðingu um þann
anda, sem býr í steininum.“
Sagan sem Halldór vísar til hét Steinninn
minn helgi og er með elstu smásögum hans. Á
þeim árum átti Halldór til að skrifa í anda upp-
gerðarlífsþreytu samfara mikilmennskulátum,
þótt hann væri ekki nema 19 ára, og í sögunni
lýsir hann því hvernig hann hafi farið um heim-
inn og völundarhús mannlífsins, og ekkert hafi
getað svalað innstu þrá hans, „hvergi hefi ég
fundið bergmál við helgimál hjarta míns, nema í
einum steini í heimahögum mínum.“ Vegna
þess að við þennan stein vitraðist honum Krist-
ur, einn sólskinsdag um hásumarið þegar hann
var sjö vetra sveinn, einsog segir í sögunni. Í
draumsýn verður steinninn að höll og út kemur
maður í skínandi hvítum klæðum og leggur
hönd á höfuð drengsins: „Og ég fyltist unaði,
slíkum sem ég aldrei hef síðar kent, lotningin og
tilbeiðslan fóru um sál mína slíkri magnan að
mér fanst á þessum augnablikum að ég væri alt,
að ég væri sjálfur Guð.“
Kristur ávarpar drenginn, og „síðan hafa allir
hlutir mist ljóma sinn frammi fyrir minningunni
um það, að ég hefi í barnæsku minni staðið aug-
liti til auglitis við mannkynsfrelsarann“. Kristur
hefur víst oft vitjað trúaðra barna, og Halldór
gerir góðlátlegt grín að vitruninni úr æsku í
minningabókinni Sjömeistarasögunni löngu síð-
ar, en heldur henni þó til haga. Í millitíðinni hef-
ur hann eignað Ólafi Kárasyni sömu skynjun í
Ljósi heimsins, þegar hann er ekki orðinn fullra
níu ára og finnur fyrst kraftbirtingarhljóm guð-
dómsins. Það er sameiginlegt þessum frásögn-
um öllum, skrifuðum á sextíu ára tímabili, að
þau lýsa vitrun ungs drengs í heimahögunum;
skyndilega birtist honum innsýn í æðri heim og
um leið nýr lífsskilningur: héðan af kemst ekk-
ert að nema ritlistin.
Halldór Laxness var lengstaf ævinnar ekki
trúrækinn maður, ef undan eru skilin bernskan,
nokkur kaþólsk ár uppúr tvítugu og svo
kannski síðustu árin. Í deilugreinum sínum var
hann oft jarðbundinn og gat hæðst að loft-
kenndum tilraunum til að fegra mannlífið. En í
listskilningi hans er alla tíð þessi þáttur frá vitr-
uninni í æsku: að listin veiti innsýn í æðri heim
eða sé ófullkomin speglun hans, heims fegurðar
og drauma. Að skrifa, yrkja eða segja sögur,
verður alltaf öðrum þræði tilraun til að fanga
þann heim, draga hann fram í basli mannlífsins.
16 ára gamall yrkir Halldór í Barni náttúrunn-
ar, fyrstu prentuðu skáldsögu sinni: „Dáið er alt
án drauma / og dapur heimurinn.“ Og tæpum
sextíu árum síðan tilfærir hann þetta kvæðið í
minningasögunni Í túninu heima, og bætir við:
„Þannig mundi ég líka yrkja núna.“
Vitrunin í Laxnesi, steinninn, gljúfrið, þetta
hefur skipt Halldór meira máli en hann segir
beinlínis í minningasögunni. Sérhver maður býr
til eitthvað sem kalla má söguna um sjálfan sig,
hvernig varð ég til, af hverju er ég það sem ég
er. Sagan um drenginn sem fær vitrun sem
hann geymir með sér og þráir það sem eftir er
ævinnar er slík smíði, í goðsögulegum anda.
Hún fylgdi Halldóri alla tíð.
Auður byggir
Holtið þar sem húsið Gljúfrasteinn stendur nú
tilheyrði landi Laxness þegar Halldór ólst þar
upp, og hann fékk snemma augastað á því sem
stað þar sem hann vildi reisa sér hús. Þannig
skrifar hann móður sinni 24. janúar 1928 frá
Los Angeles, eftir að hafa sagt henni að hann
hyggist eyða tveimur árum í Ameríku til að afla
sér fjár: „Ef það tekst kem ég til Íslands, og er
ákveðinn í því að reisa bú í Laxnesi með tím-
anum. Þú mátt ómögulega selja jörðina. Ef ég
skyldi eignast penínga, þá byggi ég sennilega
hús uppi við gljúfrin, – þar sem væntanlega
kemur brú á ána, þegar vegurinn verður lagður
til Þíngvalla.“ En móðir hans seldi samt jörðina
þetta sama ár.
Sautján ár liðu áður en Halldór gat látið
drauminn rætast, sautján ár og næstum tutt-
ugu bækur, tíu ára hjónaband með Ingibjörgu
Einarsdóttur, ferðir um hálfan heiminn, barátta
innan lands og utan. Halldór var helst aldrei um
kyrrt meira en hálft ár í einu þar til heimsstyrj-
öldin neyddi hann til þess.
Samfara batnandi hag landsmanna, aukinni
kaupgetu og vaxandi bóksölu vænkaðist fjár-
hagur hans, ekki síst eftir að hann hafði sent frá
sér sína vinsælustu bók fram að því, Íslands-
klukkuna. Rétt áður en annað bindi hennar, Hið
ljósa man, kom út, hinn 13. desember 1944, und-
irritar Jónas Sveinsson á Bergstaðastræti 67,
eigandi jarðarinnar Laxnes í Mosfellshreppi í
Kjósarsýslu, afsal þess efnis að hann selji hér
með og afsali til Halldórs Kiljans Laxness þrí-
hyrnda spildu úr landi sínu við Köldukvísl.
Kaupverðið er 1.000 krónur. Svo afsala Bjarni
og Kjartan Magnússynir á Hraðastöðum sér
rösklega 2.000 fermetra spildu til Halldórs.
Hann lætur girða svæðið og nú er bara eftir að
byggja. Kærasta hans, Auður Sveinsdóttir,
fréttir af þessum áformum þar sem hún er að
koma úr ferð út í Viðey með Steini Steinari en
hún og systur hennar höfðu verið að leika sér að
hugmyndum um að setja upp barnaheimili í
„Í holtinu fyrir ofan Laxnes er steinn“
Í stofunni á Gljúfrasteini Stóri glugginn mót suðvestri varð strax blómagluggi en innréttingunum fyrir framan hann var breytt árið 1960, þegar langur sófi var settur þar og flygillinn færður í hornið. Sófinn hef-
ur þrisvar verið yfirdekktur. Steinda glerverkið í endaglugganum er eftir þýskan listamann sem aðstoðaði Nínu Tryggvadóttur við gerð steindra glugga.
Morgunblaðið/Einar Falur